«تاریخ عالم‌آرای عباسی» نوشته‌ی اسکندربیگ ترکمان (معروف به اسکندربیگ منشی، از ۹۴۰ تا ۱۰۱۲ خورشیدی) کتابی درباره‌ی پادشاهان سلسله‌ی صفویه از زمان شاه اسماعیل یکم تا پایان پادشاهی شاه عباس یکم است.
تالیف این کتاب در سال ۹۹۵ خورشیدی آغاز شده و نویسنده‌ی آن، خود بسیاری از وقایع زمان شاه اسماعیل دوم تا انتهای سلطنت شاه عباس یکم را از نزدیک مشاهده کرده و حتی در برخی از رخدادها دخیل بوده‌است.
در کتاب «تاریخ عالم‌آرای عباسی» بخش‌های مربوط به سلطنت شاه اسماعیل یکم تا انتهای سلطنت شاه طهماسب یکم به صورت مختصر و وقایع پس از آن به صورت مشروح در کتاب ذکر شده‌است. وقایع زمان شاه عباس اول نیز به صورت مشروح و سال به سال در کتاب مرقوم شده‌است. نویسنده تلاش کرده در مورد روایت رخدادها بی‌طرفی و واقع‌نگری را رعایت کند اما نمی‌توان تأثیر برخی ملاحظات سیاسی را در نقل وقایع نادیده گرفت.
این کتاب در کل مهمترین سند تاریخی دوران شاه عباس یکم و پنج سال ابتدای سلطنت شاه صفی محسوب می‌گردد. بخش‌های مربوط به سلطنت شاه صفی به صورت کتابی مجزا به نام «ذیل تاریخ عالم آرا» به چاپ رسیده‌است و همراه با کتاب اصلی چاپ نشده‌است.
این کتاب به نثری ساده و محکم نوشته شده‌است و از مهمترین و بهترین کتاب‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود.
کتاب «تاریخ عالم‌آرای عباسی» برای اولین بار در سال ۱۳۱۳ و سپس در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۷۷ به همت مصصحان مختلفی مانند ایرج افشار، محمد اسماعیل خوانساری، احمد سهیلی خوانساری و غیره منتشر شده است.
محتوای کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی
نویسنده در جلد ابتدایی کتاب که مشتمل است بر یک مقدمه و دوازده مقاله درباره نیاکان خاندان صفوی، چگونگی دستیابی شاه اسماعیل اول به سلطنت و رخدادهای دوران حکومت او، پادشاهی شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم و شاه سلطان محمد خدابنده را تقریر کرده است. او در این بخش، گاه وقایع (از جمله شکست در چالدران) را تحلیل نیز کرده علل آن‌ها را ارادت ورزی‌های «ساده‌لوحان طوایف قزل‌باش» درباره‌ی شاه اسماعیل و لغزش «از مسلک مستقیم دین و ایمان» دانسته است.
جلد دوم کتاب دارای دو بخش است: بخش اول مشتمل بر وقایع پادشاهی شاه عباس اول از آغاز تا ۱۰۲۵ و بخش دوم درباره‌ی رویدادهای دوازده سال آخر حکومت شاه عباس تا مرگ وی است. بدین ترتیب می‌توان ادعا کرد بخش عمده‌ی این کتاب به پادشاهی «شاه عباس اول» اختصاص دارد.
اسکندر بیگ در این کتاب علاوه بر ذکر وقایع تاریخی، به مسائل اجتماعی نیز توجه کرده است که احتمالاً از دقت وی در روحیات مردم عصرش ناشی می‌شود. در این کتاب، اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی تشکیلات اداری، نظامی، مسائل مالی و شرعی حکومت صفوی، و رویدادهای تاریخی حکومت‌های همجوار ایران همچون عثمانی‌ها، گرجی‌ها، بابریان هند و ترکمانان ماوراء‌النهر آمده که برخی از آن‌ها بی‌نظیر هستند.
یکی دیگر از وجوه اهمیت این کتاب، اختصاص فصلی به زندگی دانشمندان، علما، نقاشان، شعرا، موسیقیدانان، سران سپاه و رجال حکومت صفوی با ذکر تاریخ وفات آنان است. البته چون نویسنده بیشتر مخاطبان کتاب را ایرانی می‌پنداشته، در این کتاب سال شمسی را اساس کار خود قرار داده است. هم‌چنین باید اشاره کرد که نثر این کتاب ساده و ادبی و در برخی موارد آمیخته به شعر است.
بخشی از کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی
از فتوحات (پیروزی‌هایی) که درین سنه مبارکه مطابق احدی و ثلثین و الف(۱۰۳۱ قمری) به نیروی اقبال قرین حال اولیاء دولت بیزوال گردید، فتح و تسخیر بلده هرموز است که بسعی امامقلیخان امیر الامرا فارس بوقوع پیوست… و در سال گذشته اشعاری شد (آن پیروزی به شعر درآورده شد) که بنابر ظهور بی‌ادبی‌های فرنگیه پرتکالیه مقیم آنجا… امیر الامرا مذکور لشکر بتادیب (مجازات) ایشان فرستده خود نیز متعاقب رفت… در این وقت که فرنگیه پای از دایره ادب بیرون نهاده به اموری که بتحریر پیوست اقدام نمودند… جماعت انگلیسی را اخبار نموده ایشان نیز بر حسب وعده آماده خدمت شدند.
القصه‌امام قلی خان شجاعت شعار با جنود قاهره فارس متوجه آن صوب (سوی) گشته خود در بندر گمبرو که الیوم به بندر عباسی موسوم است اقامت کردند و افواج قاهره (سپاهیان پیروزمند) از دریا با کشتی‌ها و سفاین عبور نموده داخل جزیره هرمز شدند.
القصه بعد از دو ماه و چند روز امتداد ایام محاصره و جنگ و جدال به نیروی دولت و اقبال که همواره قرین حال این دودمان والاست، قلعه رفیع بنیان هرموز که در متانت و حصانت شهره جهان و از کارنامه‌های نادره فرنگیان است، مسخر اولیای دولت ابد پیوند گردید… چون خبر فتح هرموز رسید، جناب خانی (امام قلی خان) مورد تحسین و آفرین شاه (عباس) و سپاه گردید و آن خبر بهجت اثر بر مبارزان قلعه گشای رکاب همایون مبارک و میمون آمده در همان روز قلعه قندهار نیز بتوفیق کردگار مفتوح گشت.
از هر طرف که چشم گشایی نشان فتح وز هر طرف که گوش نهی مژده ظفر
برای آشنا شدن با دیگر کتاب‌های تاریخی می‌توانید به بخش کتاب‌های تاریخی در وب‌سایت هر روز یک کتاب مراجعه کنید.
28 فروردین 1401
تاریخ عالم‌آرای عباسی
«تاریخ عالم‌آرای عباسی» نوشته‌ی اسکندربیگ ترکمان (معروف به اسکندربیگ منشی، از ۹۴۰ تا ۱۰۱۲ خورشیدی) کتابی درباره‌ی پادشاهان سلسله‌ی صفویه از زمان شاه اسماعیل یکم تا پایان پادشاهی شاه عباس یکم است.
تالیف این کتاب در سال ۹۹۵ خورشیدی آغاز شده و نویسنده‌ی آن، خود بسیاری از وقایع زمان شاه اسماعیل دوم تا انتهای سلطنت شاه عباس یکم را از نزدیک مشاهده کرده و حتی در برخی از رخدادها دخیل بوده‌است.
در کتاب «تاریخ عالم‌آرای عباسی» بخش‌های مربوط به سلطنت شاه اسماعیل یکم تا انتهای سلطنت شاه طهماسب یکم به صورت مختصر و وقایع پس از آن به صورت مشروح در کتاب ذکر شده‌است. وقایع زمان شاه عباس اول نیز به صورت مشروح و سال به سال در کتاب مرقوم شده‌است. نویسنده تلاش کرده در مورد روایت رخدادها بی‌طرفی و واقع‌نگری را رعایت کند اما نمی‌توان تأثیر برخی ملاحظات سیاسی را در نقل وقایع نادیده گرفت.
این کتاب در کل مهمترین سند تاریخی دوران شاه عباس یکم و پنج سال ابتدای سلطنت شاه صفی محسوب می‌گردد. بخش‌های مربوط به سلطنت شاه صفی به صورت کتابی مجزا به نام «ذیل تاریخ عالم آرا» به چاپ رسیده‌است و همراه با کتاب اصلی چاپ نشده‌است.
این کتاب به نثری ساده و محکم نوشته شده‌است و از مهمترین و بهترین کتاب‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود.
کتاب «تاریخ عالم‌آرای عباسی» برای اولین بار در سال ۱۳۱۳ و سپس در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۷۷ به همت مصصحان مختلفی مانند ایرج افشار، محمد اسماعیل خوانساری، احمد سهیلی خوانساری و غیره منتشر شده است.
محتوای کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی
نویسنده در جلد ابتدایی کتاب که مشتمل است بر یک مقدمه و دوازده مقاله درباره نیاکان خاندان صفوی، چگونگی دستیابی شاه اسماعیل اول به سلطنت و رخدادهای دوران حکومت او، پادشاهی شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم و شاه سلطان محمد خدابنده را تقریر کرده است. او در این بخش، گاه وقایع (از جمله شکست در چالدران) را تحلیل نیز کرده علل آن‌ها را ارادت ورزی‌های «ساده‌لوحان طوایف قزل‌باش» درباره‌ی شاه اسماعیل و لغزش «از مسلک مستقیم دین و ایمان» دانسته است.
جلد دوم کتاب دارای دو بخش است: بخش اول مشتمل بر وقایع پادشاهی شاه عباس اول از آغاز تا ۱۰۲۵ و بخش دوم درباره‌ی رویدادهای دوازده سال آخر حکومت شاه عباس تا مرگ وی است. بدین ترتیب می‌توان ادعا کرد بخش عمده‌ی این کتاب به پادشاهی «شاه عباس اول» اختصاص دارد.
اسکندر بیگ در این کتاب علاوه بر ذکر وقایع تاریخی، به مسائل اجتماعی نیز توجه کرده است که احتمالاً از دقت وی در روحیات مردم عصرش ناشی می‌شود. در این کتاب، اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی تشکیلات اداری، نظامی، مسائل مالی و شرعی حکومت صفوی، و رویدادهای تاریخی حکومت‌های همجوار ایران همچون عثمانی‌ها، گرجی‌ها، بابریان هند و ترکمانان ماوراء‌النهر آمده که برخی از آن‌ها بی‌نظیر هستند.
یکی دیگر از وجوه اهمیت این کتاب، اختصاص فصلی به زندگی دانشمندان، علما، نقاشان، شعرا، موسیقیدانان، سران سپاه و رجال حکومت صفوی با ذکر تاریخ وفات آنان است. البته چون نویسنده بیشتر مخاطبان کتاب را ایرانی می‌پنداشته، در این کتاب سال شمسی را اساس کار خود قرار داده است. هم‌چنین باید اشاره کرد که نثر این کتاب ساده و ادبی و در برخی موارد آمیخته به شعر است.
بخشی از کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی
از فتوحات (پیروزی‌هایی) که درین سنه مبارکه مطابق احدی و ثلثین و الف(۱۰۳۱ قمری) به نیروی اقبال قرین حال اولیاء دولت بیزوال گردید، فتح و تسخیر بلده هرموز است که بسعی امامقلیخان امیر الامرا فارس بوقوع پیوست… و در سال گذشته اشعاری شد (آن پیروزی به شعر درآورده شد) که بنابر ظهور بی‌ادبی‌های فرنگیه پرتکالیه مقیم آنجا… امیر الامرا مذکور لشکر بتادیب (مجازات) ایشان فرستده خود نیز متعاقب رفت… در این وقت که فرنگیه پای از دایره ادب بیرون نهاده به اموری که بتحریر پیوست اقدام نمودند… جماعت انگلیسی را اخبار نموده ایشان نیز بر حسب وعده آماده خدمت شدند.
القصه‌امام قلی خان شجاعت شعار با جنود قاهره فارس متوجه آن صوب (سوی) گشته خود در بندر گمبرو که الیوم به بندر عباسی موسوم است اقامت کردند و افواج قاهره (سپاهیان پیروزمند) از دریا با کشتی‌ها و سفاین عبور نموده داخل جزیره هرمز شدند.
القصه بعد از دو ماه و چند روز امتداد ایام محاصره و جنگ و جدال به نیروی دولت و اقبال که همواره قرین حال این دودمان والاست، قلعه رفیع بنیان هرموز که در متانت و حصانت شهره جهان و از کارنامه‌های نادره فرنگیان است، مسخر اولیای دولت ابد پیوند گردید… چون خبر فتح هرموز رسید، جناب خانی (امام قلی خان) مورد تحسین و آفرین شاه (عباس) و سپاه گردید و آن خبر بهجت اثر بر مبارزان قلعه گشای رکاب همایون مبارک و میمون آمده در همان روز قلعه قندهار نیز بتوفیق کردگار مفتوح گشت.
از هر طرف که چشم گشایی نشان فتح وز هر طرف که گوش نهی مژده ظفر
برای آشنا شدن با دیگر کتاب‌های تاریخی می‌توانید به بخش کتاب‌های تاریخی در وب‌سایت هر روز یک کتاب مراجعه کنید.
کتاب‌های پیشنهادی:
توسط: علی معاصر
دسته‌ها: ادبیات ایران، تاریخ
۰ برچسب‌ها: ادبیات ایران، اسکندربیگ ترکمان، تاریخ صفویه، معرفی کتاب، هر روز یک کتاب