7 آذر 1401
جامعه‌شناسی نخبه‌کشی
«جامعه‌شناسی نخبه‌کشی» با نام کامل «جامعه‌شناسی نخبه‌کشی: قائم‌مقام، امیرکبیر، مصدق: تحلیل جامعه‌شناختی برخی از ریشه‌های تاریخی استبداد و عقب‌ماندگی در ایران» اثری است از علی رضاقلی (پژوهشگر حوزه‌ی جامعه‌شناسی و علوم سیاسی زاده‌ی تهران، از ۱۳۲۶ تا ۱۴۰۱) که در سال ۱۳۷۷ منتشر شده است. این کتاب به بررسی ریشه‌های تاریخی استبداد و عقب‌ماندگی در ایران می‌پردازد.
درباره‌ی جامعه‌شناسی نخبه‌کشی
جامعه‌شناسی نخبه‌کشی (جامعه‌شناسی نخبه‌کشی: قائم‌مقام، امیرکبیر، مصدق: تحلیل جامعه‌شناختی برخی از ریشه‌های تاریخی استبداد و عقب‌ماندگی در ایران) کتابی نوشته‌ی علی رضاقلی درباره‌ی عملکرد نخبگان سیاسی و برخورد جامعه ایران با آنهاست. این کتاب عنوان پر خواننده‌ترین کتاب در حوزه‌ی مطالعات سیاسی در سال ۱۳۷۷ ایران را به خود اختصاص داده‌است. این کتاب تحلیلی جامعه شناسانه از برخی ریشه‌های تاریخی استبداد و عقب ماندگی در ایران، را بیان می‌دارد.
این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۷۷ از سوی نشر نی منتشر شد و پس از و تا کنون بیش از ۴۵ بار تجدید چاپ شده است. نویسنده در این کتاب در پی پاسخ‌گویی به این سؤال است که آیا تغییر و اصلاح در ساخت و بافت جوامع به دست نخبگان و از بالا انجام می‌شود یا بر اثر تحول در بستر اجتماعی و از پایین.
این کتاب تحلیلی جامعه شناسانه از برخی ریشه‌های تاریخی استبداد و عقب ماندگی در ایران است و به این منظور نویسنده به تحلیل شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان قائم مقام فراهانی، امیرکبیر و مصدق می‌پردازد. نگارنده با مدد جویی از شواهد تاریخی مطرح می‌کند که ساختار اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایران به گونه‌ای است که نخبگان سیاسی عملاً برای اصلاح وضع موجود راه به جایی نمی‌برند چراکه جامعه تاب اصلاحات را نداشته و دست به نخبه کشی می‌زند.
کتاب «جامعه‌شناسی نخبه‌کشی» در وب‌سایت goodreads دارای امتیاز ۳.۷۲ با بیش از ۱۴۵۰ رای و ۱۵۰ نقد و نظر است.
محتوای از جامعه‌شناسی نخبه‌کشی
کتاب جامعه‌شناسی نخبه‌کشی از چهار فصل تشکیل شده‌است. فصل اول به بررسی ویژگی فرهنگ اقتصادی ایران اختصاص دارد و مؤلف با سیری اجمالی در تاریخ ایران از دوره مغول تا قرن نوزدهم، درمی یابد که فرهنگ اقتصادی پانصد سال اخیر ایران، ویژگی‌های خاصی مانند وابستگی، مصرف‌زدگی و تسلیم تکنولوژی مدرن شدن دارد که کم و بیش ثابت مانده‌است. فصل‌های دوم تا چهارم نیز به بررسی موردی حکم فوق در خصوص قائم مقام فراهانی، امیرکبیر و مصدق پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه ساخت کلی کشور تمایل به نخبه‌کشی داشته‌است.
بخشی از جامعه‌شناسی نخبه‌کشی
«نخست‌وزیری»، به معنای اصیل و ایرانی آن معنی «پیشکار» را افاده می‌کند. تا قبل از مشروطه، شاهان ایران، هم ازنظر شکل سازمانی و ساختار رفتاری و هم ازنظر محتوای فرهنگی به شکل و شمایل رئیس ایلات بودند. قدرتی بی‌حدوحصر داشتند و از فرهنگ اجتماعی شهری – صنعتی به‌شدت دور بودند. اطرافیان آن‌ها نیز پیشکارانی بودند که علت وجودی آن‌ها نیاز انجام فرامین شاه و رتق‌وفتق امور دربار بود. نخست‌وزیر و صدراعظم و… نیز بی‌شباهت به پیشکار کل نبود که «منویات ملوکانه» را اجرا می‌کرد.
به‌مرور و بعد از مشروطه، شکلی از نهادهای غربی بدون توجه به محتوا و قالب‌های اجتماعی آن‌ها اتخاذ شد. درحالی‌که ازنظر محتوای فرهنگی همان فرهنگ قبیلگی بود که به قالب نهادهای اقتصادی – صنعتی جدید ریخته شد. به همین علت این نهادها هرگز کارایی خود را آن‌چنان‌که در غرب دارند پیدا نکردند و صدالبته قادر به اجرای محتوای فرهنگی کهن خود نیز نبودند. چون دوران آن سر آمده بود.
نهادهای سیاسی غرب و این نظامی که به‌عنوان «دموکراسی لیبرال» معروف است حاصل تحولات اجتماعی – اقتصادی سیاسی حداقل پنج قرن اروپاست. تحولاتی که اقشار ثروتمند جدیدی را جایگزین اشراف کهن کرد. قدرت شاهان به‌مرور محدود شد. تا اینکه به حد سمبلیک یعنی نماینده وحدت ملی و… تقلیل پیدا کرد. از طرف مقابل، صاحبان صنایع و منابع مالی و تجار به‌مرور که قدرتمند شدند. حق تصمیم‌گیری در سیاست‌های کشور را نیز به خود تخصیص دادند.
نخست‌وزیر درواقع نماینده اجرایی پارلمان بود و برای اجرای مقاصد خود می‌بایستی با پارلمان که مجمع نمایندگان قدرت‌های اقتصادی بود تفاهم کامل داشته باشد. مسئله دیکتاتوری در اصل محلی از اعراب نداشت، مسئله تنها شایستگی در اداره امور اقتصادی – سیاسی کشور بود؛ و به همین جهت نخست‌وزیر می‌بایستی بیلان کار یک‌ساله کشور را به‌صورت قانون بودجه به تصویب مجلس برساند و از پس سؤالات نمایندگان برآید و به‌محض اینکه بی‌لیاقتی از وی مشاهده می‌شد از کار کنار گذاشته می‌شد.
پارلمان به معنی واقعی. جمع صاحبان منافع کشور برای بهتر اداره کردن بود و نخست‌وزیر نیز مجری آن. به‌عنوان نمونه، زمانی که استقلال‌طلبان آمریکا استقلال امریکا را اعلام کردند جهت تدوین قانون اساسی آن گرد هم جمع شدند. از پنجاه‌وپنج تن نماینده ۲۹ تن از فارغ‌التحصیل‌های دانشگاه‌های بزرگ و سایرین در ردیف فرانکلین و واشنگتن بودند… در میان ۵۵ عضو حاضر هیچ‌یک از طرف کشاورزان کوچک یا کارگران شهرها نمایندگی نداشت.
چنانچه به کتا‌هایی نظیر جامعه‌شناسی نخبه‌کشی علاقه دارید، می‌توانید با مراجعه به بخش‌های معرفی برترین کتاب‌های حوزه‌ی جامعه‌شناسی و بهترین کتاب‌های دارای مضامین سیاسی در وب‌سایت هر روز یک کتاب، با نمونه‌های بیشتری از این نوع آثار آشنا شوید.
کتاب خوبی است و مطالب جالبی دارد، به ویژه بخش مربوط به امیرکبیر.