«سپیده دم همه چیز» با نام کامل «سپیده دم همه چیز: تاریخ جدید نوع بشر» اثری است از دیوید گریبر (نویسنده و انسان‌شناس انگلیسی، از ۱۹۶۱ تا ۲۰۲۰) و دیوید ونگرو (نویسنده و باستان‌شناس انگلیسی، متولد ۱۹۷۲) که در سال ۲۰۲۱ منتشر شده است. این کتاب یک بازخوانی رادیکال از تاریخ بشر است که با تکیه بر شواهد باستان‌شناسی و انسان‌شناسی، روایت‌های رایج درباره‌ی خاستگاه تمدن، دولت و نابرابری را به چالش می‌کشد و امکان‌های فراموش‌شده‌ی زندگی انسانی را به یاد می‌آورد.
درباره‌ی سپیده دم همه چیز
«سپیده‌دم همه چیز» کتابی‌ست که به همان اندازه که تاریخ است، فلسفه است؛ و به همان اندازه که علمی است، تخیلی است؛ اما نه تخیلی بی‌پایه، بلکه تخیلی رهاکننده، ریشه‌دار در شواهد باستان‌شناسی و انسان‌شناسی، و رادیکال در بازاندیشی آنچه ما درباره‌ی تاریخ بشریت «پذیرفته‌ایم». گریبر و ونگرو با نگاهی شورانگیز و پرچالش به گذشته می‌نگرند تا افق‌هایی تازه پیش روی حال و آینده بگشایند.
این کتاب حاصل همکاری دو اندیشمند از دو رشته‌ی متفاوت اما مکمل است: دیوید گریبر، انسان‌شناسِ آنارشیست‌مشرب و نویسنده‌ی کتاب‌هایی چون «بدهی» و «شغل‌های مزخرف»، و دیوید ونگرو، باستان‌شناس و استاد دانشگاه. حاصل این گفت‌وگو و تعامل میان‌دانشی، متنی است پرشور، آموزنده، و سرشار از پرسش‌هایی که اغلب در تاریخ‌نویسی سنتی سرکوب شده‌اند.
در «سپیده‌دم همه چیز»، نویسندگان می‌کوشند تصویر رایج از سیر تکامل اجتماعی بشر را به چالش بکشند؛ تصویری که می‌گوید بشر ابتدا در جوامع شکارچی-گردآورنده‌ی ساده می‌زیست، سپس با انقلاب کشاورزی به یکجانشینی روی آورد، بعد از آن شهرها و دولت‌ها پدید آمدند، و سرانجام تمدن‌هایی پیچیده و سلسله‌مراتبی شکل گرفتند. گریبر و ونگرو با تکیه بر داده‌های تازه باستان‌شناسی، این روایت خطی را نادرست، یا دست‌کم بسیار ساده‌انگارانه می‌دانند.
آن‌ها نشان می‌دهند که جوامع انسانی در طول هزاران سال، با شکل‌ها و ساختارهای بسیار متنوعی از زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آزمایش کرده‌اند؛ گاه دموکراتیک بوده‌اند، گاه اقتدارگرا، گاه پراکنده، گاه متمرکز، و اغلب در حال آزمون و تغییر. انسان اولیه نه موجودی نادان و محکوم به پیروی از قواعد زیستی، که موجودی آفریننده، بازیگر و آگاه از انتخاب‌های اجتماعی‌اش بوده است.
کتاب نه فقط علیه ساده‌سازی تاریخی، که علیه این ایده است که نابرابری، دولت، مالکیت خصوصی، یا خشونت، اموری «طبیعی» یا ناگزیر در تاریخ بشر بوده‌اند. نویسندگان می‌پرسند: اگر گذشته این‌چنین متنوع و غنی از امکانات بوده، چرا آینده‌مان را تا این حد محدود تصور می‌کنیم؟ چرا باور کرده‌ایم که راهی جز مسیر فعلی‌مان وجود ندارد؟
از چاتال‌هویوک تا تمدن‌های سرخ‌پوستی قاره‌ی آمریکا، از ساختارهای پیچیده‌ی شهرنشینی در آفریقا تا نظام‌های مشارکتی در آسیا، این کتاب سفر گسترده‌ای‌ست در تاریخ ناشناخته‌ی بشر. روایتی از مردمانی که بدون پادشاه زیستند، بدون طبقه نظم اجتماعی ساختند، و بدون قوانین تحمیلی به تفاهم و همزیستی رسیدند.
آنچه «سپیده‌دم همه چیز» را از سایر کتاب‌های تاریخی متمایز می‌کند، نه فقط حجم و تنوع اطلاعاتش، که جسارتش در پرسیدن پرسش‌های بنیادی‌ست: واقعاً چرا جوامع انسانی به‌گونه‌ای که هستند، شکل گرفتند؟ و آیا می‌توانستند جور دیگری باشند؟ این پرسش‌ها برای نویسندگان نه فقط تاریخی، که فلسفی و سیاسی‌اند.
گریبر و ونگرو باور دارند که روایت تاریخ، خود نوعی عمل سیاسی است. هر روایتی از گذشته، چشم‌اندازی برای آینده ترسیم می‌کند. اگر گذشته را مجموعه‌ای از اجبارها و پیش‌آمدهای اجتناب‌ناپذیر بدانیم، آنگاه آزادی ما در تصور آینده هم محدود می‌شود. اما اگر بپذیریم که تاریخ، پر از انتخاب و امکان بوده، آنگاه دوباره می‌توانیم آینده را بیافرینیم.
سبک نوشتار کتاب، برخلاف حجم و موضوعات تخصصی‌اش، بسیار زنده و روایی است. نویسندگان نه‌تنها خواننده را با خود همراه می‌کنند، بلکه اغلب با طنز و طعنه به سراغ نظریه‌های مشهور می‌روند و آن‌ها را با دقت و شور نقد می‌کنند. این کتاب، اگرچه پژوهش‌محور است، اما از جنس متونی‌ست که ذهن عامه را نیز برمی‌انگیزد.
«سپیده‌دم همه چیز» در زمان انتشارش توجه جهانی را به خود جلب کرد، با نقدهای بسیار مثبت از سوی روشنفکران و رسانه‌های برجسته، و البته برخی مخالفت‌ها و چالش‌ها. این کتاب نه تنها درباره‌ی تاریخ بشر است، بلکه دعوتی است به تجدیدنظر در آنچه «ممکن» می‌پنداریم.
شاید یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این کتاب، آزاد کردن تخیل تاریخی ما باشد. یادآوری اینکه انسان‌ها در طول تاریخ فقط «پیرو شرایط» نبوده‌اند، بلکه «خالق ساختارها» بوده‌اند. تاریخ بشر، بیش از آن‌که روایت ضرورت‌ها باشد، روایت امکانات است.
و این شاید مهم‌ترین پیام کتاب باشد: اگر گذشته سرشار از انتخاب و تنوع بوده، آینده نیز می‌تواند باشد. آنچه نیاز داریم، شهامت دیدن، آموختن، و خیال‌پردازی دوباره درباره‌ی سپیده‌دمی نو برای همه‌چیز است.
کتاب سپیده دم همه چیز در وب‌سایت goodreads دارای امتیاز ۴.۱۹ با بیش از ۲۳۰۰۰ رای و ۳۳۰۰ نقد و نظر است. این کتاب در ایران با ترجمه‌ای از علیرضا خزایی، مهدی صابری و حسن مرتضوی به بازار عرضه شده است.
خلاصه‌ی محتوای سپیده دم همه چیز
کتاب سپیده‌دم همه چیز نوشته‌ی دیوید گریبر و دیوید ونگرو از ساختاری غیرخطی و مبتنی بر ایده‌ها و پرسش‌های بزرگ تاریخی برخوردار است. این کتاب در کنار مقدمه‌ای مفصل، شامل چندین فصل است که هر کدام به یکی از جنبه‌های اساسی تاریخ بشر و مفاهیم کلیدی تمدن، آزادی، نابرابری و سازمان اجتماعی می‌پردازند. آنچه در ادامه می‌آید، خلاصه‌ای‌ست از محتوای کلی فصل‌ها و بخش‌های اصلی این کتاب بلند و پرآوازه.
در مقدمه، نویسندگان با اشاره به گفت‌وگوهای خود درباره خاستگاه نابرابری‌های اجتماعی، ایده‌ی نگارش کتاب را شرح می‌دهند. آن‌ها به مقاله‌ای سه‌مرحله‌ای از روسو اشاره می‌کنند که انسان‌ها را از حالت طبیعی به وضعیت اجتماعی کشاورزی و سپس به دولت و تمدن مدرن می‌رساند، و این مدل را ساده‌انگارانه می‌دانند. آن‌ها هدف خود را نه فقط قد این مدل، بلکه ارائه روایتی بدیل از تاریخ بشر عنوان می‌کنند—روایتی که آزادی، تنوع، و آگاهی انسانی در آن نقش اساسی دارد.
فصل‌های نخست کتاب به بررسی پیش‌فرض‌های تاریخی درباره‌ی جوامع شکارچی‌گردآورنده اختصاص دارد. نویسندگان با استناد به یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که جوامع موسوم به بدوی، اغلب ساختارهای سیاسی و اجتماعی پیچیده‌ای داشته‌اند، در مواقعی شهرهایی بدون دولت ساخته‌اند، و گاه بین شیوه‌های مختلف زیستن در فصل‌های مختلف سال جابجا شده‌اند. آن‌ها این شواهد را گواهی بر آن می‌دانند که انسان‌ها همواره در حال آزمودن ساختارهای گوناگون زیستی بوده‌اند.
در بخش‌هایی از کتاب، تحلیل‌هایی درباره‌ی خاستگاه شهرنشینی و انقلاب کشاورزی ارائه می‌شود. برخلاف روایت رایج که کشاورزی را گامی قاطع به سوی تمدن می‌داند، نویسندگان تأکید می‌کنند که بسیاری از جوامع به‌صورت آگاهانه از کشاورزی گسترده اجتناب کرده‌اند یا آن را در کنار شیوه‌های دیگر معیشت به کار گرفته‌اند. در این‌جا، کشاورزی نه آغازگر نابرابری، بلکه یکی از راه‌های ممکن برای زندگی انسانی معرفی می‌شود.
در فصل‌های میانی، کتاب وارد بحث ساختار قدرت، حاکمیت، و اشکال مختلف سازمان اجتماعی می‌شود. نویسندگان مفهومی سه‌گانه از آزادی را طرح می‌کنند: آزادی حرکت، آزادی نافرمانی، و آزادی بازسازی روابط اجتماعی. آن‌ها نشان می‌دهند که این سه نوع آزادی در بسیاری از جوامع پیشامدرن وجود داشته و تنها در دوران مدرن به تدریج از میان رفته است.
در بخش‌هایی از کتاب، نمونه‌هایی از تمدن‌های آمریکا، مانند مردم هوری (Huron) و شهرهای ایالت‌های ایروکوا، بررسی می‌شوند. نویسندگان نشان می‌دهند که این جوامع ساختارهای دموکراتیک پیچیده‌ای داشته‌اند، بدون وجود دولت متمرکز یا دستگاه سرکوب. به‌ویژه مکالمات فیلسوفان فرانسوی با سرخ‌پوستان آمریکای شمالی در قرن هفدهم به‌عنوان نقطه‌ی تأثیر مهمی در شکل‌گیری تفکر روشنگری مطرح می‌شود—تحولی که معمولاً از داخل اروپا تصور می‌شود.
در فصل‌های پایانی، بحث به این سو می‌رود که چگونه نگاه‌های محدود به تاریخ بشر، آینده‌ی ما را نیز محدود می‌کند. نویسندگان می‌کوشند نشان دهند که «نابرابری» مسئله‌ای طبیعی یا اجتناب‌ناپذیر نیست، بلکه پدیده‌ای تاریخی است که در بستر انتخاب‌های اجتماعی مشخصی شکل گرفته. کتاب با تأکید بر ظرفیت انسان برای بازآفرینی ساختارهای اجتماعی، نوعی دعوت به خیال‌پردازی تاریخی و اجتماعی برای زمان حال و آینده ارائه می‌کند.
در مجموع، سپیده‌دم همه‌چیز با بهره‌گیری از شواهد گسترده باستان‌شناسی و انسان‌شناسی، نه‌تنها تاریخ رسمی را نقد می‌کند، بلکه نگاهی امیدوارانه به امکان‌های گوناگون زندگی انسانی ارائه می‌دهد. این کتاب دعوتی است به بازاندیشی درباره‌ی آنچه ممکن است بوده باشد- و آنچه هنوز می‌تواند باشد.
بخش‌هایی از سپیده دم همه چیز
هلال حاصل‌خیزِ خاورمیانه تا حدی نمونه‌ای نامعمول به حساب می‌آید، چون خوب می‌دانیم آن‌جا چه گذشته است. این منطقه مدت‌هاست مهد اهلی‌سازی حیوانات و گیاهان دانسته می‌شود و به همین دلیل باستان‌شناس‌ها کمابیش بیش از هر جای دیگری بیرون از اروپا بررسی‌اش کرده‌اند.
انبوه شواهد دست‌مان را باز می‌گذارد تا ته‌وتوی دگرگونی‌های اجتماعی‌ای را دربیاوریم که با نخستین گام‌ها به سمت اهلی‌سازی محصولات کشاورزی و حیوانات همراه شد، ولو مجبور باشیم کم‌وبیش به شواهد سلبی تکیه کنیم. مثلاً سخت بتوان استدلالی قانع‌کننده آورد در این‌باره که جنگ یکی از ویژگی‌های مهم جوامع کشاورزی اولیه در خاورمیانه بوده است، که اگر می‌بود باید تابه‌حال شواهدی مبنی بر آن در سوابق رو می‌شد.
از سوی دیگر، شواهد بسیاری در دست است حاکی از گسترش دادوستد و حرفه‌های تخصصی و همچنین از شمایل‌های زنانه در هنر و آیین‌ها.
بنا به همین دلایل، می‌توانیم بین بخش‌های پست هلال حاصل‌خیز (به‌ویژه دالان شام که از میان دره‌ی اردن می‌گذرد) و بخش مرتفعش (جلگه‌ها و کوهپایه‌های شرق ترکیه) دست به مقایسه بزنیم. در این بخش‌ها تحولاتی به یک اندازه استثنایی در زندگی روستایی و صنایع محلی با ظهور یادمان‌های سنگی‌ای همراه شد که با نمادهای مردانه و نقوش خشونت شکارگری آراسته شده بود.
برخی پژوهشگران تلاش کرده‌اند تمام این تحولات را به‌نوعی بخشی از فرایندی واحد بدانند که در مسیری کلی راه به سوی «زایش کشاورزی» دارد. اما نخستین کشاورزان چندان مایل به کشاورزی نبودند و انگار پیامدهای منطقی کشاورزی را می‌دانستند و از هرگونه پای‌بندی جدی به آن سر بازمی‌زدند. همسایه‌های مرتفع‌نشین‌شان، که همچنین یکجانشین‌هایی ساکن در مناطقی با منابع بکر متنوع بودند، در پیوند زدن زندگی‌شان به گستره‌ی محدودی از محصولات کشاورزی و رمه از آن‌ها هم بی‌انگیزه‌تر بودند.
…………………….
پادشاهی مصر و امپراتوری اینکا اثبات می‌کنند که چه می‌شود وقتی اصل حاکمیت به بوروکراسی مجهز شود و بتواند به‌طور یکنواخت در سراسر یک قلمرو گسترش یابد. در نتیجه، آن‌ها اغلب اوقات در حکم نمونه‌های شکل‌گیری دولت شمرده می‌شوند، گرچه در گستره‌های زمانی و مکانی بسیار متفاوتی سر برآورده‌اند. تقریباً هیچ‌یک از سایر «دولت‌های اولیه»ی متداول این رویکرد را در پیش نگرفته‌اند.
برای مثال، دوران اولیه‌ی پادشاهی‌های بین‌النهرین مرکب از ده‌ها دولت‌شهر با ابعاد متفاوت بود که هر یک را جنگجو پادشاه کاریزماتیک متفاوتی اداره می‌کرد؛ کسی که گفته می‌شد خدایان نیز بر ویژگی‌های خاص و فردی‌اش صحه می‌گذارند و جسمش با قدرت جنسی یگانه و جذبه‌ی بدنی‌اش چشم‌گیر بود.
همه‌ی این حاکمان بر سر سلطه با یکدیگر در نزاع بودند. فقط گه‌گاه پیش می‌آمد که یکی چنان دست‌بالا را داشته باشد تا بتواند پدیده‌ای را خلق کند که می‌توان سرآغازهای پادشاهی متحد یا امپراتوری خواند. روشن نیست که هیچ‌کدام از این حاکمان اولیه‌ی بین‌النهرین واقعاً ادعای «حاکمیت» داشتند یا نه دست‌کم در معنای مطلق ایستادن در جایگاهی فراتر از نظم اخلاقی و بنابراین توانایی کنشِ دارای مصونیت یا خلق شکل‌های اجتماعی سراسر جدید بنا به خواسته‌ی خود.
شهرهایی که این حاکمان بر آن‌ها حکومت می‌کردند سده‌ها سابقه داشتند: کانون‌های تجاری با سنت‌های قوی خودفرمانی، هر یک بهره‌مند از خدایان شهری خود که نظام‌های محلی اداره‌ی معابد را سرپرستی می‌کردند. در این مورد، پادشاهان تقریباً هرگز ادعا نمی‌کردند در زمره‌ی خدایانند و خود را نایب خدایان و گاهی مدافع آن‌ها بر روی زمین می‌دانستند: به بیان خلاصه، نماینده‌ی قدرت حاکمی که به گونه‌ای شایسته در بهشت ساکن است.
نتیجه تنشی پویا میان دو اصل بود که، چنان که دیدیم، ابتدا در تضاد با یکدیگر سر برآوردند: نظم اداری دره‌های رودخانه و سیاست حماسی و فردگرای بلندی‌های مجاورشان. دست آخر اینکه حاکمیت مطلق فقط‌وفقط از آنِ خدایان بود.
………………..
ما در جهانی زندگی می‌کنیم که در آن تصور می‌شود نابرابری، دولت و مالکیت خصوصی، اجزای طبیعی و اجتناب‌ناپذیر زندگی انسانی هستند. اما شواهد باستان‌شناسی و انسان‌شناسی نشان می‌دهند که جوامع انسانی در گذشته، ساختارهای اجتماعی متنوع و گاه دموکراتیکی داشته‌اند که با آنچه امروز می‌شناسیم، تفاوت‌های اساسی دارند.
………………..
در قرن هفدهم، فیلسوفان فرانسوی مانند لاهونتان، تحت تأثیر گفت‌وگوهای خود با رهبران بومی آمریکای شمالی، به بازاندیشی در مورد ساختارهای اجتماعی اروپا پرداختند. این تعاملات نشان می‌دهند که نقدهای بومیان به ساختارهای اروپایی، نقش مهمی در شکل‌گیری تفکر روشنگری داشته‌اند.
اگر به کتاب سپیده دم همه چیز علاقه دارید، بخش معرفی برترین کتاب‌های تاریخی در وب‌سایت هر روز یک کتاب، شما را با سایر موارد مشابه نیز آشنا می‌سازد.
28 فروردین 1404
سپیده دم همه چیز
«سپیده دم همه چیز» با نام کامل «سپیده دم همه چیز: تاریخ جدید نوع بشر» اثری است از دیوید گریبر (نویسنده و انسان‌شناس انگلیسی، از ۱۹۶۱ تا ۲۰۲۰) و دیوید ونگرو (نویسنده و باستان‌شناس انگلیسی، متولد ۱۹۷۲) که در سال ۲۰۲۱ منتشر شده است. این کتاب یک بازخوانی رادیکال از تاریخ بشر است که با تکیه بر شواهد باستان‌شناسی و انسان‌شناسی، روایت‌های رایج درباره‌ی خاستگاه تمدن، دولت و نابرابری را به چالش می‌کشد و امکان‌های فراموش‌شده‌ی زندگی انسانی را به یاد می‌آورد.
درباره‌ی سپیده دم همه چیز
«سپیده‌دم همه چیز» کتابی‌ست که به همان اندازه که تاریخ است، فلسفه است؛ و به همان اندازه که علمی است، تخیلی است؛ اما نه تخیلی بی‌پایه، بلکه تخیلی رهاکننده، ریشه‌دار در شواهد باستان‌شناسی و انسان‌شناسی، و رادیکال در بازاندیشی آنچه ما درباره‌ی تاریخ بشریت «پذیرفته‌ایم». گریبر و ونگرو با نگاهی شورانگیز و پرچالش به گذشته می‌نگرند تا افق‌هایی تازه پیش روی حال و آینده بگشایند.
این کتاب حاصل همکاری دو اندیشمند از دو رشته‌ی متفاوت اما مکمل است: دیوید گریبر، انسان‌شناسِ آنارشیست‌مشرب و نویسنده‌ی کتاب‌هایی چون «بدهی» و «شغل‌های مزخرف»، و دیوید ونگرو، باستان‌شناس و استاد دانشگاه. حاصل این گفت‌وگو و تعامل میان‌دانشی، متنی است پرشور، آموزنده، و سرشار از پرسش‌هایی که اغلب در تاریخ‌نویسی سنتی سرکوب شده‌اند.
در «سپیده‌دم همه چیز»، نویسندگان می‌کوشند تصویر رایج از سیر تکامل اجتماعی بشر را به چالش بکشند؛ تصویری که می‌گوید بشر ابتدا در جوامع شکارچی-گردآورنده‌ی ساده می‌زیست، سپس با انقلاب کشاورزی به یکجانشینی روی آورد، بعد از آن شهرها و دولت‌ها پدید آمدند، و سرانجام تمدن‌هایی پیچیده و سلسله‌مراتبی شکل گرفتند. گریبر و ونگرو با تکیه بر داده‌های تازه باستان‌شناسی، این روایت خطی را نادرست، یا دست‌کم بسیار ساده‌انگارانه می‌دانند.
آن‌ها نشان می‌دهند که جوامع انسانی در طول هزاران سال، با شکل‌ها و ساختارهای بسیار متنوعی از زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آزمایش کرده‌اند؛ گاه دموکراتیک بوده‌اند، گاه اقتدارگرا، گاه پراکنده، گاه متمرکز، و اغلب در حال آزمون و تغییر. انسان اولیه نه موجودی نادان و محکوم به پیروی از قواعد زیستی، که موجودی آفریننده، بازیگر و آگاه از انتخاب‌های اجتماعی‌اش بوده است.
کتاب نه فقط علیه ساده‌سازی تاریخی، که علیه این ایده است که نابرابری، دولت، مالکیت خصوصی، یا خشونت، اموری «طبیعی» یا ناگزیر در تاریخ بشر بوده‌اند. نویسندگان می‌پرسند: اگر گذشته این‌چنین متنوع و غنی از امکانات بوده، چرا آینده‌مان را تا این حد محدود تصور می‌کنیم؟ چرا باور کرده‌ایم که راهی جز مسیر فعلی‌مان وجود ندارد؟
از چاتال‌هویوک تا تمدن‌های سرخ‌پوستی قاره‌ی آمریکا، از ساختارهای پیچیده‌ی شهرنشینی در آفریقا تا نظام‌های مشارکتی در آسیا، این کتاب سفر گسترده‌ای‌ست در تاریخ ناشناخته‌ی بشر. روایتی از مردمانی که بدون پادشاه زیستند، بدون طبقه نظم اجتماعی ساختند، و بدون قوانین تحمیلی به تفاهم و همزیستی رسیدند.
آنچه «سپیده‌دم همه چیز» را از سایر کتاب‌های تاریخی متمایز می‌کند، نه فقط حجم و تنوع اطلاعاتش، که جسارتش در پرسیدن پرسش‌های بنیادی‌ست: واقعاً چرا جوامع انسانی به‌گونه‌ای که هستند، شکل گرفتند؟ و آیا می‌توانستند جور دیگری باشند؟ این پرسش‌ها برای نویسندگان نه فقط تاریخی، که فلسفی و سیاسی‌اند.
گریبر و ونگرو باور دارند که روایت تاریخ، خود نوعی عمل سیاسی است. هر روایتی از گذشته، چشم‌اندازی برای آینده ترسیم می‌کند. اگر گذشته را مجموعه‌ای از اجبارها و پیش‌آمدهای اجتناب‌ناپذیر بدانیم، آنگاه آزادی ما در تصور آینده هم محدود می‌شود. اما اگر بپذیریم که تاریخ، پر از انتخاب و امکان بوده، آنگاه دوباره می‌توانیم آینده را بیافرینیم.
سبک نوشتار کتاب، برخلاف حجم و موضوعات تخصصی‌اش، بسیار زنده و روایی است. نویسندگان نه‌تنها خواننده را با خود همراه می‌کنند، بلکه اغلب با طنز و طعنه به سراغ نظریه‌های مشهور می‌روند و آن‌ها را با دقت و شور نقد می‌کنند. این کتاب، اگرچه پژوهش‌محور است، اما از جنس متونی‌ست که ذهن عامه را نیز برمی‌انگیزد.
«سپیده‌دم همه چیز» در زمان انتشارش توجه جهانی را به خود جلب کرد، با نقدهای بسیار مثبت از سوی روشنفکران و رسانه‌های برجسته، و البته برخی مخالفت‌ها و چالش‌ها. این کتاب نه تنها درباره‌ی تاریخ بشر است، بلکه دعوتی است به تجدیدنظر در آنچه «ممکن» می‌پنداریم.
شاید یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این کتاب، آزاد کردن تخیل تاریخی ما باشد. یادآوری اینکه انسان‌ها در طول تاریخ فقط «پیرو شرایط» نبوده‌اند، بلکه «خالق ساختارها» بوده‌اند. تاریخ بشر، بیش از آن‌که روایت ضرورت‌ها باشد، روایت امکانات است.
و این شاید مهم‌ترین پیام کتاب باشد: اگر گذشته سرشار از انتخاب و تنوع بوده، آینده نیز می‌تواند باشد. آنچه نیاز داریم، شهامت دیدن، آموختن، و خیال‌پردازی دوباره درباره‌ی سپیده‌دمی نو برای همه‌چیز است.
کتاب سپیده دم همه چیز در وب‌سایت goodreads دارای امتیاز ۴.۱۹ با بیش از ۲۳۰۰۰ رای و ۳۳۰۰ نقد و نظر است. این کتاب در ایران با ترجمه‌ای از علیرضا خزایی، مهدی صابری و حسن مرتضوی به بازار عرضه شده است.
خلاصه‌ی محتوای سپیده دم همه چیز
کتاب سپیده‌دم همه چیز نوشته‌ی دیوید گریبر و دیوید ونگرو از ساختاری غیرخطی و مبتنی بر ایده‌ها و پرسش‌های بزرگ تاریخی برخوردار است. این کتاب در کنار مقدمه‌ای مفصل، شامل چندین فصل است که هر کدام به یکی از جنبه‌های اساسی تاریخ بشر و مفاهیم کلیدی تمدن، آزادی، نابرابری و سازمان اجتماعی می‌پردازند. آنچه در ادامه می‌آید، خلاصه‌ای‌ست از محتوای کلی فصل‌ها و بخش‌های اصلی این کتاب بلند و پرآوازه.
در مقدمه، نویسندگان با اشاره به گفت‌وگوهای خود درباره خاستگاه نابرابری‌های اجتماعی، ایده‌ی نگارش کتاب را شرح می‌دهند. آن‌ها به مقاله‌ای سه‌مرحله‌ای از روسو اشاره می‌کنند که انسان‌ها را از حالت طبیعی به وضعیت اجتماعی کشاورزی و سپس به دولت و تمدن مدرن می‌رساند، و این مدل را ساده‌انگارانه می‌دانند. آن‌ها هدف خود را نه فقط قد این مدل، بلکه ارائه روایتی بدیل از تاریخ بشر عنوان می‌کنند—روایتی که آزادی، تنوع، و آگاهی انسانی در آن نقش اساسی دارد.
فصل‌های نخست کتاب به بررسی پیش‌فرض‌های تاریخی درباره‌ی جوامع شکارچی‌گردآورنده اختصاص دارد. نویسندگان با استناد به یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که جوامع موسوم به بدوی، اغلب ساختارهای سیاسی و اجتماعی پیچیده‌ای داشته‌اند، در مواقعی شهرهایی بدون دولت ساخته‌اند، و گاه بین شیوه‌های مختلف زیستن در فصل‌های مختلف سال جابجا شده‌اند. آن‌ها این شواهد را گواهی بر آن می‌دانند که انسان‌ها همواره در حال آزمودن ساختارهای گوناگون زیستی بوده‌اند.
در بخش‌هایی از کتاب، تحلیل‌هایی درباره‌ی خاستگاه شهرنشینی و انقلاب کشاورزی ارائه می‌شود. برخلاف روایت رایج که کشاورزی را گامی قاطع به سوی تمدن می‌داند، نویسندگان تأکید می‌کنند که بسیاری از جوامع به‌صورت آگاهانه از کشاورزی گسترده اجتناب کرده‌اند یا آن را در کنار شیوه‌های دیگر معیشت به کار گرفته‌اند. در این‌جا، کشاورزی نه آغازگر نابرابری، بلکه یکی از راه‌های ممکن برای زندگی انسانی معرفی می‌شود.
در فصل‌های میانی، کتاب وارد بحث ساختار قدرت، حاکمیت، و اشکال مختلف سازمان اجتماعی می‌شود. نویسندگان مفهومی سه‌گانه از آزادی را طرح می‌کنند: آزادی حرکت، آزادی نافرمانی، و آزادی بازسازی روابط اجتماعی. آن‌ها نشان می‌دهند که این سه نوع آزادی در بسیاری از جوامع پیشامدرن وجود داشته و تنها در دوران مدرن به تدریج از میان رفته است.
در بخش‌هایی از کتاب، نمونه‌هایی از تمدن‌های آمریکا، مانند مردم هوری (Huron) و شهرهای ایالت‌های ایروکوا، بررسی می‌شوند. نویسندگان نشان می‌دهند که این جوامع ساختارهای دموکراتیک پیچیده‌ای داشته‌اند، بدون وجود دولت متمرکز یا دستگاه سرکوب. به‌ویژه مکالمات فیلسوفان فرانسوی با سرخ‌پوستان آمریکای شمالی در قرن هفدهم به‌عنوان نقطه‌ی تأثیر مهمی در شکل‌گیری تفکر روشنگری مطرح می‌شود—تحولی که معمولاً از داخل اروپا تصور می‌شود.
در فصل‌های پایانی، بحث به این سو می‌رود که چگونه نگاه‌های محدود به تاریخ بشر، آینده‌ی ما را نیز محدود می‌کند. نویسندگان می‌کوشند نشان دهند که «نابرابری» مسئله‌ای طبیعی یا اجتناب‌ناپذیر نیست، بلکه پدیده‌ای تاریخی است که در بستر انتخاب‌های اجتماعی مشخصی شکل گرفته. کتاب با تأکید بر ظرفیت انسان برای بازآفرینی ساختارهای اجتماعی، نوعی دعوت به خیال‌پردازی تاریخی و اجتماعی برای زمان حال و آینده ارائه می‌کند.
در مجموع، سپیده‌دم همه‌چیز با بهره‌گیری از شواهد گسترده باستان‌شناسی و انسان‌شناسی، نه‌تنها تاریخ رسمی را نقد می‌کند، بلکه نگاهی امیدوارانه به امکان‌های گوناگون زندگی انسانی ارائه می‌دهد. این کتاب دعوتی است به بازاندیشی درباره‌ی آنچه ممکن است بوده باشد- و آنچه هنوز می‌تواند باشد.
بخش‌هایی از سپیده دم همه چیز
هلال حاصل‌خیزِ خاورمیانه تا حدی نمونه‌ای نامعمول به حساب می‌آید، چون خوب می‌دانیم آن‌جا چه گذشته است. این منطقه مدت‌هاست مهد اهلی‌سازی حیوانات و گیاهان دانسته می‌شود و به همین دلیل باستان‌شناس‌ها کمابیش بیش از هر جای دیگری بیرون از اروپا بررسی‌اش کرده‌اند.
انبوه شواهد دست‌مان را باز می‌گذارد تا ته‌وتوی دگرگونی‌های اجتماعی‌ای را دربیاوریم که با نخستین گام‌ها به سمت اهلی‌سازی محصولات کشاورزی و حیوانات همراه شد، ولو مجبور باشیم کم‌وبیش به شواهد سلبی تکیه کنیم. مثلاً سخت بتوان استدلالی قانع‌کننده آورد در این‌باره که جنگ یکی از ویژگی‌های مهم جوامع کشاورزی اولیه در خاورمیانه بوده است، که اگر می‌بود باید تابه‌حال شواهدی مبنی بر آن در سوابق رو می‌شد.
از سوی دیگر، شواهد بسیاری در دست است حاکی از گسترش دادوستد و حرفه‌های تخصصی و همچنین از شمایل‌های زنانه در هنر و آیین‌ها.
بنا به همین دلایل، می‌توانیم بین بخش‌های پست هلال حاصل‌خیز (به‌ویژه دالان شام که از میان دره‌ی اردن می‌گذرد) و بخش مرتفعش (جلگه‌ها و کوهپایه‌های شرق ترکیه) دست به مقایسه بزنیم. در این بخش‌ها تحولاتی به یک اندازه استثنایی در زندگی روستایی و صنایع محلی با ظهور یادمان‌های سنگی‌ای همراه شد که با نمادهای مردانه و نقوش خشونت شکارگری آراسته شده بود.
برخی پژوهشگران تلاش کرده‌اند تمام این تحولات را به‌نوعی بخشی از فرایندی واحد بدانند که در مسیری کلی راه به سوی «زایش کشاورزی» دارد. اما نخستین کشاورزان چندان مایل به کشاورزی نبودند و انگار پیامدهای منطقی کشاورزی را می‌دانستند و از هرگونه پای‌بندی جدی به آن سر بازمی‌زدند. همسایه‌های مرتفع‌نشین‌شان، که همچنین یکجانشین‌هایی ساکن در مناطقی با منابع بکر متنوع بودند، در پیوند زدن زندگی‌شان به گستره‌ی محدودی از محصولات کشاورزی و رمه از آن‌ها هم بی‌انگیزه‌تر بودند.
…………………….
پادشاهی مصر و امپراتوری اینکا اثبات می‌کنند که چه می‌شود وقتی اصل حاکمیت به بوروکراسی مجهز شود و بتواند به‌طور یکنواخت در سراسر یک قلمرو گسترش یابد. در نتیجه، آن‌ها اغلب اوقات در حکم نمونه‌های شکل‌گیری دولت شمرده می‌شوند، گرچه در گستره‌های زمانی و مکانی بسیار متفاوتی سر برآورده‌اند. تقریباً هیچ‌یک از سایر «دولت‌های اولیه»ی متداول این رویکرد را در پیش نگرفته‌اند.
برای مثال، دوران اولیه‌ی پادشاهی‌های بین‌النهرین مرکب از ده‌ها دولت‌شهر با ابعاد متفاوت بود که هر یک را جنگجو پادشاه کاریزماتیک متفاوتی اداره می‌کرد؛ کسی که گفته می‌شد خدایان نیز بر ویژگی‌های خاص و فردی‌اش صحه می‌گذارند و جسمش با قدرت جنسی یگانه و جذبه‌ی بدنی‌اش چشم‌گیر بود.
همه‌ی این حاکمان بر سر سلطه با یکدیگر در نزاع بودند. فقط گه‌گاه پیش می‌آمد که یکی چنان دست‌بالا را داشته باشد تا بتواند پدیده‌ای را خلق کند که می‌توان سرآغازهای پادشاهی متحد یا امپراتوری خواند. روشن نیست که هیچ‌کدام از این حاکمان اولیه‌ی بین‌النهرین واقعاً ادعای «حاکمیت» داشتند یا نه دست‌کم در معنای مطلق ایستادن در جایگاهی فراتر از نظم اخلاقی و بنابراین توانایی کنشِ دارای مصونیت یا خلق شکل‌های اجتماعی سراسر جدید بنا به خواسته‌ی خود.
شهرهایی که این حاکمان بر آن‌ها حکومت می‌کردند سده‌ها سابقه داشتند: کانون‌های تجاری با سنت‌های قوی خودفرمانی، هر یک بهره‌مند از خدایان شهری خود که نظام‌های محلی اداره‌ی معابد را سرپرستی می‌کردند. در این مورد، پادشاهان تقریباً هرگز ادعا نمی‌کردند در زمره‌ی خدایانند و خود را نایب خدایان و گاهی مدافع آن‌ها بر روی زمین می‌دانستند: به بیان خلاصه، نماینده‌ی قدرت حاکمی که به گونه‌ای شایسته در بهشت ساکن است.
نتیجه تنشی پویا میان دو اصل بود که، چنان که دیدیم، ابتدا در تضاد با یکدیگر سر برآوردند: نظم اداری دره‌های رودخانه و سیاست حماسی و فردگرای بلندی‌های مجاورشان. دست آخر اینکه حاکمیت مطلق فقط‌وفقط از آنِ خدایان بود.
………………..
ما در جهانی زندگی می‌کنیم که در آن تصور می‌شود نابرابری، دولت و مالکیت خصوصی، اجزای طبیعی و اجتناب‌ناپذیر زندگی انسانی هستند. اما شواهد باستان‌شناسی و انسان‌شناسی نشان می‌دهند که جوامع انسانی در گذشته، ساختارهای اجتماعی متنوع و گاه دموکراتیکی داشته‌اند که با آنچه امروز می‌شناسیم، تفاوت‌های اساسی دارند.
………………..
در قرن هفدهم، فیلسوفان فرانسوی مانند لاهونتان، تحت تأثیر گفت‌وگوهای خود با رهبران بومی آمریکای شمالی، به بازاندیشی در مورد ساختارهای اجتماعی اروپا پرداختند. این تعاملات نشان می‌دهند که نقدهای بومیان به ساختارهای اروپایی، نقش مهمی در شکل‌گیری تفکر روشنگری داشته‌اند.
اگر به کتاب سپیده دم همه چیز علاقه دارید، بخش معرفی برترین کتاب‌های تاریخی در وب‌سایت هر روز یک کتاب، شما را با سایر موارد مشابه نیز آشنا می‌سازد.
کتاب‌های پیشنهادی:
توسط: علی معاصر
دسته‌ها: ادبیات جهان، تاریخ، جامعه‌شناسی، سیاسی، علمی، فلسفی
۰ برچسب‌ها: ادبیات جهان، دیوید گریبر، دیوید ونگرو، معرفی کتاب، هر روز یک کتاب