«ریشه‌یابی درخت کهن» اثری است از بهرام بیضایی (نویسنده و کارگردان زاده‌ی تهران، متولد ۱۳۱۷) که در سال ۱۳۸۲ منتشر شده است. این کتاب اثری پژوهشی در مورد همانندی داستان پادشاهی ضحاک و هزار و یک شب است.
درباره‌ی ریشه‌یابی درخت کهن
ریشه‌یابیِ درخت کهن کتابی پژوهشی از بهرام بیضایی است از سالِ ۱۳۸۲. بیضایی در این پژوهش همانندیِ داستانِ بنیادینِ (قاب) هزارویک شب و داستانِ «پادشاهی ضحّاک» را بررسی کرده و با سنجشِ عناصرِ داستان‌ها به سرچشمه‌ی مشترکشان اشاره و دگرگونیِ داستانی را تفسیر کرده است.
بیضایی در پیشگفتارِ کتاب توضیح داده که اندیشه‌ی همانندیِ داستانِ بنیادینِ هزارویک شب با داستانِ «پادشاهی ضحّاک» با خواندنِ دیباچه‌ی علی‌اصغر حکمت بر هزارویک شبِ طسوجی در دهه‌ی ۱۳۴۰ در ذهنش پیدا شده بوده است.
بیضایی در این کتاب کوشیده است تا با جستجو در اسطوره‌های هندوایرانی، شهرزاد و دین‌آزاد و شهریار را با شهرناز و ارنواز و ضحاک (اژیدَهاک) تطبیق دهد.» با بررسی ریشه کتاب هزار و یک شب با ذکر شواهد و دلایل و مقایسه‌ی نقل و ترجمه‌های موجود می‌نویسد: «داستان مادر (یا بنیادین) هزار و یک شب، اگر بدفهمی‌های احتمالی گزارشگران قرن چهارم ه.ق را ندیده بگیریم، عیناً همان داستان مادر کتاب نابود شده‌ی «هزار افسان» است که به نظر می‌رسد، اگرنه زودتر، نهایتاً، در قرن سوم هجری از پهلوی (یا فارسی) با نام «الف لیله و لیله» به عربی ترجمه شده بوده (است).
بعداً فریدون جنیدی هم نظری مشابهِ نظرِ بیضایی درباره‌ی یکسانی ریشه‌های داستان ضحاک و داستان شهرزاد و شهریار داد.
بیضایی در این کتاب تشابهات دو داستان هزار و یک شب و داستان ضحاک را آشکار می‌کند و با کنار هم قرار دادن رخ‌دادها و افراد شبیه به یکدیگر این تغییر داستانی را تفسیر می‌کند.
بیضایی کتاب شناخته شده‌ی دیگری به نام هزار افسان کجاست دارد که شباهت بسیار و نزدکی انبوه به کتاب پیش‌رو دارد تا اندازه‌ای که می‌توان کتاب ریشه‌یابی درخت کهن را خلاصه یا جزئی از کتاب هزار افسان کجاست قلمداد کرد. هر دوی این کتاب‌ها، کتاب‌هایی تخصصی هستند که با نگاه پژوهش محور به مسئله‌ی هزار افسان نگاه می‌کنند.
در نتیجه خواننده‌ی این کتاب پیش از مطالعه بهتر است آشنایی اندکی با اسطوره شناسی ایرانی داشته باشد. ریشه‌یابی درخت کهن کتابی جدی و تخصصی در حوزه‌ی اسطوره شناسی است که مطالعه‌ی آن نیاز به صرف انرژی و تحقیق همزمان دارد و ممکن است مطالعه‌ی آن انرژی و زمان زیادی از خواننده بگیرد. اما در برابر دانش و اطلاعاتی که از مطالعه‌ی این کتاب به خواننده متبادر می‌شود با کمتر کتاب مشابه در این حوزه قابل مقایسه است.
کتاب ریشه‌یابی درخت کهن در وب‌سایت goodreads دارای امتیاز ۴.۱۹ با بیش از ۱۲۴ رای و ۲۱ نقد و نظر است.
محتوای ریشه‌یابی درخت کهن
کتاب ریشه‌یابی درخت کهن شامل چهار فصل است. در فصل نخست به بررسی داستان ضحاک و روند تاریخی تبدیل او از بد به نیک و از ستمگری به دادگری و خصوصیات اخلاقی پادشاه اسطوره‌ای پرداخته شده، در فصل دوم با عنوان شهرناز و ارنواز، چگونگی بدل‌شدن شهرناز به شهرزاد و ارنواز به دین‌آزاد توضیح داده شده، در فصل دوم نقش زنان در دوران باستانی و اسطوره‌های ایرانی و ایزدبانو آناهیتا و… مورد مطالعه قرار گرفته است.
در فصل سوم شباهت‌ها و تغییرات دو داستان هزار و یک شب و ضحاک را توضیح داده شده و در فصل آخر تصاویری از آثار یافت شده‌ی باستانی و اسطوره‌های زمینه‌ای ارائه شده است.
بخش‌هایی از ریشه‌یابی درخت کهن
هر دو داستان منطبق است بر چهار فصل و چرخش سال. شهریاری جمشید، پادشاهی شهریار، معادل اعتدال ربیعی است. خیزش ضحاک و خشم و خونریزی شهریار معادل انقلاب صیفی، تقدیم شهرناز و ارنوار و آمدن شهرزاد و دین آزاد معادل اعتدال خریفی، غفلت خواب آلوده ی ضحاک و کابوس هایش، و قصه گویی طولانی شهرزاد برای از سرگذراندن زمان، معادل انقلاب شتوی.
فراز آمدن فریدون و به خرد گراییدن شهریار معادل بازگشت اعتدال ربیعی. بی گمان هر دو نام شهرناز و شهرزاد گردانده و گشته ی نام هایی باستانی ترند، که گرچه با دوران تدوین شناهنامه و هزارافسان مناسب شده اند، ولی همچنان مفهومی باستانی (اگرنه حتی مفهوم اولیه ی خود) را نگهداری کرده اند.
اگر شهر را در برابر کوده و دشت و بیابان و جنگل دستاوردی مردمانه و به معنای سامان و سرپناهی اندیشیده و کنایه از آگاهی و خلاقیت و فرهنگ بشمریم شاید معنای شهرناز (مایه ی سربلندی شهر) و شهرزاد (زاده ی شهر) در قبال ضحاک و شهریار که فرمانروای آشوب و آشفتگی و معنا و طبیعت مهار نشده اند همراه با خاطره ی دور از عهد مادر سالاری و زن محوری آشکار گردد. همچنین ارنواز و دین آزاد کم و بیش بازتاب دو ایزدبانوی باستانی اند و چون پشتیبان شهرناز و شهرزاد پدیدار می شوند.
اگر به کتاب ریشه‌یابی درخت کهن علاقه دارید، می‌توانید در بخش معرفی برترین آثار بهرام بیضایی در وب‌سایت هر روز یک کتاب، با دیگر آثار این نویسنده‌ی شهیر نیز آشنا شوید.
9 فروردین 1403
ریشه‌یابی درخت کهن
«ریشه‌یابی درخت کهن» اثری است از بهرام بیضایی (نویسنده و کارگردان زاده‌ی تهران، متولد ۱۳۱۷) که در سال ۱۳۸۲ منتشر شده است. این کتاب اثری پژوهشی در مورد همانندی داستان پادشاهی ضحاک و هزار و یک شب است.
درباره‌ی ریشه‌یابی درخت کهن
ریشه‌یابیِ درخت کهن کتابی پژوهشی از بهرام بیضایی است از سالِ ۱۳۸۲. بیضایی در این پژوهش همانندیِ داستانِ بنیادینِ (قاب) هزارویک شب و داستانِ «پادشاهی ضحّاک» را بررسی کرده و با سنجشِ عناصرِ داستان‌ها به سرچشمه‌ی مشترکشان اشاره و دگرگونیِ داستانی را تفسیر کرده است.
بیضایی در پیشگفتارِ کتاب توضیح داده که اندیشه‌ی همانندیِ داستانِ بنیادینِ هزارویک شب با داستانِ «پادشاهی ضحّاک» با خواندنِ دیباچه‌ی علی‌اصغر حکمت بر هزارویک شبِ طسوجی در دهه‌ی ۱۳۴۰ در ذهنش پیدا شده بوده است.
بیضایی در این کتاب کوشیده است تا با جستجو در اسطوره‌های هندوایرانی، شهرزاد و دین‌آزاد و شهریار را با شهرناز و ارنواز و ضحاک (اژیدَهاک) تطبیق دهد.» با بررسی ریشه کتاب هزار و یک شب با ذکر شواهد و دلایل و مقایسه‌ی نقل و ترجمه‌های موجود می‌نویسد: «داستان مادر (یا بنیادین) هزار و یک شب، اگر بدفهمی‌های احتمالی گزارشگران قرن چهارم ه.ق را ندیده بگیریم، عیناً همان داستان مادر کتاب نابود شده‌ی «هزار افسان» است که به نظر می‌رسد، اگرنه زودتر، نهایتاً، در قرن سوم هجری از پهلوی (یا فارسی) با نام «الف لیله و لیله» به عربی ترجمه شده بوده (است).
بعداً فریدون جنیدی هم نظری مشابهِ نظرِ بیضایی درباره‌ی یکسانی ریشه‌های داستان ضحاک و داستان شهرزاد و شهریار داد.
بیضایی در این کتاب تشابهات دو داستان هزار و یک شب و داستان ضحاک را آشکار می‌کند و با کنار هم قرار دادن رخ‌دادها و افراد شبیه به یکدیگر این تغییر داستانی را تفسیر می‌کند.
بیضایی کتاب شناخته شده‌ی دیگری به نام هزار افسان کجاست دارد که شباهت بسیار و نزدکی انبوه به کتاب پیش‌رو دارد تا اندازه‌ای که می‌توان کتاب ریشه‌یابی درخت کهن را خلاصه یا جزئی از کتاب هزار افسان کجاست قلمداد کرد. هر دوی این کتاب‌ها، کتاب‌هایی تخصصی هستند که با نگاه پژوهش محور به مسئله‌ی هزار افسان نگاه می‌کنند.
در نتیجه خواننده‌ی این کتاب پیش از مطالعه بهتر است آشنایی اندکی با اسطوره شناسی ایرانی داشته باشد. ریشه‌یابی درخت کهن کتابی جدی و تخصصی در حوزه‌ی اسطوره شناسی است که مطالعه‌ی آن نیاز به صرف انرژی و تحقیق همزمان دارد و ممکن است مطالعه‌ی آن انرژی و زمان زیادی از خواننده بگیرد. اما در برابر دانش و اطلاعاتی که از مطالعه‌ی این کتاب به خواننده متبادر می‌شود با کمتر کتاب مشابه در این حوزه قابل مقایسه است.
کتاب ریشه‌یابی درخت کهن در وب‌سایت goodreads دارای امتیاز ۴.۱۹ با بیش از ۱۲۴ رای و ۲۱ نقد و نظر است.
محتوای ریشه‌یابی درخت کهن
کتاب ریشه‌یابی درخت کهن شامل چهار فصل است. در فصل نخست به بررسی داستان ضحاک و روند تاریخی تبدیل او از بد به نیک و از ستمگری به دادگری و خصوصیات اخلاقی پادشاه اسطوره‌ای پرداخته شده، در فصل دوم با عنوان شهرناز و ارنواز، چگونگی بدل‌شدن شهرناز به شهرزاد و ارنواز به دین‌آزاد توضیح داده شده، در فصل دوم نقش زنان در دوران باستانی و اسطوره‌های ایرانی و ایزدبانو آناهیتا و… مورد مطالعه قرار گرفته است.
در فصل سوم شباهت‌ها و تغییرات دو داستان هزار و یک شب و ضحاک را توضیح داده شده و در فصل آخر تصاویری از آثار یافت شده‌ی باستانی و اسطوره‌های زمینه‌ای ارائه شده است.
بخش‌هایی از ریشه‌یابی درخت کهن
هر دو داستان منطبق است بر چهار فصل و چرخش سال. شهریاری جمشید، پادشاهی شهریار، معادل اعتدال ربیعی است. خیزش ضحاک و خشم و خونریزی شهریار معادل انقلاب صیفی، تقدیم شهرناز و ارنوار و آمدن شهرزاد و دین آزاد معادل اعتدال خریفی، غفلت خواب آلوده ی ضحاک و کابوس هایش، و قصه گویی طولانی شهرزاد برای از سرگذراندن زمان، معادل انقلاب شتوی.
فراز آمدن فریدون و به خرد گراییدن شهریار معادل بازگشت اعتدال ربیعی. بی گمان هر دو نام شهرناز و شهرزاد گردانده و گشته ی نام هایی باستانی ترند، که گرچه با دوران تدوین شناهنامه و هزارافسان مناسب شده اند، ولی همچنان مفهومی باستانی (اگرنه حتی مفهوم اولیه ی خود) را نگهداری کرده اند.
اگر شهر را در برابر کوده و دشت و بیابان و جنگل دستاوردی مردمانه و به معنای سامان و سرپناهی اندیشیده و کنایه از آگاهی و خلاقیت و فرهنگ بشمریم شاید معنای شهرناز (مایه ی سربلندی شهر) و شهرزاد (زاده ی شهر) در قبال ضحاک و شهریار که فرمانروای آشوب و آشفتگی و معنا و طبیعت مهار نشده اند همراه با خاطره ی دور از عهد مادر سالاری و زن محوری آشکار گردد. همچنین ارنواز و دین آزاد کم و بیش بازتاب دو ایزدبانوی باستانی اند و چون پشتیبان شهرناز و شهرزاد پدیدار می شوند.
اگر به کتاب ریشه‌یابی درخت کهن علاقه دارید، می‌توانید در بخش معرفی برترین آثار بهرام بیضایی در وب‌سایت هر روز یک کتاب، با دیگر آثار این نویسنده‌ی شهیر نیز آشنا شوید.
کتاب‌های پیشنهادی:
توسط: علی معاصر
دسته‌ها: ادبیات ایران، ادبیات کهن، علمی
۰ برچسب‌ها: ادبیات ایران، بهرام بیضایی، معرفی کتاب، هر روز یک کتاب