«قابوس‌نامه» یا «نصیحت‌نامه» اثری است از امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر زیاری (از امیرزادگان دودمان زیاریان، از ۴۱۲ تا ۴۸۰ هجری قمری) که در سال ۴۷۵ هجری قمری تالیف شده است. این کتاب شامل مجموعه‌ای از نصایح و پندها است که نویسنده برای فرزندش نوشته است.
درباره‌ی قابوس‌نامه
«نصیحت‌نامه» یا همانطور که همه آن را به این عنوان می‌شناسند، «قابوس‌نامه» اثری است از «امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار» که در آن پندهای خردمندانه ای در باب آیین زندگی ارائه می شود.
«عنصرالمعالی کیکاووس» مردی فرزانه و خردپیشه بود که علاوه بر حاکمیت خانواده ی وی بر مناطق شمال ایران علی الخصوص گیلان، دیلمان و طبرستان، خود او نیز از یک فرمانروایی پر قدرت و شکوهمند برخوردار بود و حاکمی دانا، آگاه و مطلع به علوم زمانه بود.
«قابوس‌نامه» که از مشهورترین تالیفات اوست، اثری است که با در برداشتن پند و اندرزهای گرانبها از نصایح ایران باستان، بر مواردی نظیر اعتدال پیشگی، مدارا، اهمیت خرد و کلام، تربیت صحیح فرزند، آداب زندگی، اصول اجتماعی و تربیتی، راه و رسم ممکلت داری و لشکرکشی و پرداختن به دانش و هنر تاکید دارد.
«عنصرالمعالی کیکاووس» این شاهکار پندآموز و درخشان را در چهل و چهار باب به «گیلان‌شاه»، فرزند خود، نوشته تا زمانی که نوبت به حکومت او رسید، بتواند به درستی مسئولیت های خود را به انجام برساند.
رویکرد نویسنده در نگارش «قابوس‌نامه» به این شیوه است که ابتدا به یک موضوع کلیدی اشاره می کند و سپس به نقل حکایت های جذاب و قابل تاملی پیرامون آن برای فرزندش می پردازد. صرف نظر از محتوای گرانبهای مطالب نوشته شده در «قابوس نامه»، آنچه این کتاب را از باقی آثار ادبی کهن جدا نموده، نثر صریح و صادقانه‌ی «عنصرالمعالی کیکاووس» است. از آنجایی که وی این اثر را خطاب به فرزند خود به نگارش درآورده، نثر بسیار روان و صمیمی است و به سبک نثر مرسل یا ساده به رشته ی تحریر درآمده است.
در دوران معاصر نسخه‌های مختلفی از قابوس‌نامه در ایران به چاپ رسید. نخستین بار رضاقلی‌خان هدایت یک نسخه‌ی چاپ سنگی از آن را در دوران قاجار منتشر کرد. پس از آن، نسخه‌هایی به تصحیح و مقدمه‌ی سعید نفیسی و غلامحسین یوسفی نیز منتشر شدند. قابوس‌نامه به زبان‌های مختلفی ترجمه شده‌است. نخستین ترجمه‌ها به زبان‌های ترک‌تبار، از جمله ترکی عثمانی و تاتاری بود و بعدها برگردان‌هایی به آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، ایتالیایی، روسی، عربی، گرجی، ازبکی و آذری انتشار یافت.
شیوه‌ی نثر قابوس‌نامه بر ادبیات فارسی پس از آن تأثیرگذار بود و منجر به پیچیده‌تر شدن متون ادبی گردید. همچنین شیوه‌ی حکایت‌گویی و آوردن شعرهای کوتاه در میان نثر بر نویسندگانی همچون سعدی اثر گذاشت. ترجمه‌های این کتاب به زبان‌های ترکی موجب شد سبکی در ادبیات ترکی عثمانی با نام نصیحت‌نامه به وجود آید. یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر آلمانی، نیز در دیوان غربی-شرقی تحت‌تأثیر این کتاب بوده‌است.
محتوای قابوس‌نامه
قابوس‌نامه مشتمل بر ۴۴ باب و یک مقدمه است. پس از آوردن مقدمه‌ای درباره‌ی انگیزه‌ی نویسنده از نگارش کتاب، در دو فصل ابتدایی مطابق با عرف اسلام، به توحید خدا، خلقت جهان و نبوت می‌پردازد.
در فصل ۳ و ۴ به اهمیت ارکان دین اسلام، به ویژه نماز و روزه و حج، اشاره می‌کند. فصل ۵ در مورد اصول کلی اخلاقی، مانند احترام به والدین است. فصل ۶ درباره‌ی کسب مهارت‌ها (هنرها) است و نویسنده به آموختن این گونه شایستگی‌ها، حتی برای افراد اصیل، توصیه می‌کند.
فصل ۷ و ۸ بحثی در مورد لزوم کسب مهارت‌های کلامی آغاز می‌شود و به دنبال آن یک سلسله گفتاوردهایی می‌آید که نویسنده مدعی است به پهلوی بر دیوارهای مقبره‌ی انوشیروان ساسانی نوشته بودند.
موضوع فصل‌های ۹ تا ۱۹، جنبه‌های مختلف زندگی شخصی است؛ مانند مزایای جوانی، آداب رفتار اجتماعی (مانند آداب سفره و افراط در نوشیدن شراب)، تفریحاتی همچون شطرنج و تخته نرد، قمار و شوخی کردن، عشق، حمام آب گرم، خوابیدن و استراحت کردن، بازی کردن و چوگان.
سپس در فصل ۲۰ در مورد جنگ سخن می‌راند و در فصل‌های ۲۱ تا ۲۵ به زندگی اقتصادی، به ویژه انباشت ثروت، اداره‌ی خانواده، و خرید برده و اسب توجه می‌کند. در فصل‌ها ۲۶ و ۲۷، این توصیه‌های شخصی با بحث در مورد ازدواج و تربیت فرزندان تکمیل می‌شود. فصل ۲۸ و ۲۹ به نحوه‌ی دوست‌یابی و نحوه‌ی برخورد با دشمنان پرداخته و در فصل ۳۰ از عفو و مجازات حرف می‌زند.
سپس در فصل‌های ۳۱ تا ۳۶ مهمترین جنبه‌های زندگی بررسی می‌شوند: امور مذهبی، بازرگانی، طبابت، طالع‌بینی و ریاضیات، صنعتگری، شاعری، نوازندگی و خنیاگری. در فصول ۳۷ تا ۴۲ از دربار و نحوه‌ی خدمت کردن به شاهان می‌گوید و وظایف منشی، وزیر، فرمانده نظامی و در نهایت خود حاکم را برمی‌شمارد. این بررسی ابتدا با فصل ۴۳ در مورد دامداری و صنعتگری و سپس در فصل ۴۴، با بیان آرمان‌های بنیادین جوانمردی و فتوت به پایان می‌رسد.
بخشی از قابوس‌نامه
بدان ای پسر که آفریدگار ما جل جلاله، چون خواست که جهان آباد بماند، اسباب نسل پدید کرد و شهوت جانور را سبب کرد. پس هم چنین از موجب خرد بر فرزند واجب است خود را حرمت داشتم و تعهد کردن و نیز واجب است، اصل خود را تعهد کردن و حرمت داشتن و اصل او هم پدر و مادر است، تا نگویی که پدر و مادر را بر من چه حق است که ایشان را غرض شهوت بود، نه مقصود من بودم.
هر چند غرض شهوت بود، مضاعف شفقت ایشان است که از بهر تو خویشتن را به کشتن دهند و کمتر حرمت پدر و مادر آن است که هر دو واسطه هستند میان تو و آفریدگار تو. پس چندان که آفریدگار خود را و خود را حرمت داری، واسطه را نیز اندر خور او بباید داشت و آن فرزند را که مادام خرد رهنمود او بود. از حق و مهر پدر و مادر خالی نباشد.
اگر به کتاب قابوس‌نامه علاقه دارید، می‌توانید در بخش معرفی برترین آثار ادبیات کهن در وب‌سایت هر روز یک کتاب، با دیگر نمونه‌های مشابه نیز آشنا شوید.
24 مهر 1402
قابوس‌نامه
«قابوس‌نامه» یا «نصیحت‌نامه» اثری است از امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر زیاری (از امیرزادگان دودمان زیاریان، از ۴۱۲ تا ۴۸۰ هجری قمری) که در سال ۴۷۵ هجری قمری تالیف شده است. این کتاب شامل مجموعه‌ای از نصایح و پندها است که نویسنده برای فرزندش نوشته است.
درباره‌ی قابوس‌نامه
«نصیحت‌نامه» یا همانطور که همه آن را به این عنوان می‌شناسند، «قابوس‌نامه» اثری است از «امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار» که در آن پندهای خردمندانه ای در باب آیین زندگی ارائه می شود.
«عنصرالمعالی کیکاووس» مردی فرزانه و خردپیشه بود که علاوه بر حاکمیت خانواده ی وی بر مناطق شمال ایران علی الخصوص گیلان، دیلمان و طبرستان، خود او نیز از یک فرمانروایی پر قدرت و شکوهمند برخوردار بود و حاکمی دانا، آگاه و مطلع به علوم زمانه بود.
«قابوس‌نامه» که از مشهورترین تالیفات اوست، اثری است که با در برداشتن پند و اندرزهای گرانبها از نصایح ایران باستان، بر مواردی نظیر اعتدال پیشگی، مدارا، اهمیت خرد و کلام، تربیت صحیح فرزند، آداب زندگی، اصول اجتماعی و تربیتی، راه و رسم ممکلت داری و لشکرکشی و پرداختن به دانش و هنر تاکید دارد.
«عنصرالمعالی کیکاووس» این شاهکار پندآموز و درخشان را در چهل و چهار باب به «گیلان‌شاه»، فرزند خود، نوشته تا زمانی که نوبت به حکومت او رسید، بتواند به درستی مسئولیت های خود را به انجام برساند.
رویکرد نویسنده در نگارش «قابوس‌نامه» به این شیوه است که ابتدا به یک موضوع کلیدی اشاره می کند و سپس به نقل حکایت های جذاب و قابل تاملی پیرامون آن برای فرزندش می پردازد. صرف نظر از محتوای گرانبهای مطالب نوشته شده در «قابوس نامه»، آنچه این کتاب را از باقی آثار ادبی کهن جدا نموده، نثر صریح و صادقانه‌ی «عنصرالمعالی کیکاووس» است. از آنجایی که وی این اثر را خطاب به فرزند خود به نگارش درآورده، نثر بسیار روان و صمیمی است و به سبک نثر مرسل یا ساده به رشته ی تحریر درآمده است.
در دوران معاصر نسخه‌های مختلفی از قابوس‌نامه در ایران به چاپ رسید. نخستین بار رضاقلی‌خان هدایت یک نسخه‌ی چاپ سنگی از آن را در دوران قاجار منتشر کرد. پس از آن، نسخه‌هایی به تصحیح و مقدمه‌ی سعید نفیسی و غلامحسین یوسفی نیز منتشر شدند. قابوس‌نامه به زبان‌های مختلفی ترجمه شده‌است. نخستین ترجمه‌ها به زبان‌های ترک‌تبار، از جمله ترکی عثمانی و تاتاری بود و بعدها برگردان‌هایی به آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، ایتالیایی، روسی، عربی، گرجی، ازبکی و آذری انتشار یافت.
شیوه‌ی نثر قابوس‌نامه بر ادبیات فارسی پس از آن تأثیرگذار بود و منجر به پیچیده‌تر شدن متون ادبی گردید. همچنین شیوه‌ی حکایت‌گویی و آوردن شعرهای کوتاه در میان نثر بر نویسندگانی همچون سعدی اثر گذاشت. ترجمه‌های این کتاب به زبان‌های ترکی موجب شد سبکی در ادبیات ترکی عثمانی با نام نصیحت‌نامه به وجود آید. یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر آلمانی، نیز در دیوان غربی-شرقی تحت‌تأثیر این کتاب بوده‌است.
محتوای قابوس‌نامه
قابوس‌نامه مشتمل بر ۴۴ باب و یک مقدمه است. پس از آوردن مقدمه‌ای درباره‌ی انگیزه‌ی نویسنده از نگارش کتاب، در دو فصل ابتدایی مطابق با عرف اسلام، به توحید خدا، خلقت جهان و نبوت می‌پردازد.
در فصل ۳ و ۴ به اهمیت ارکان دین اسلام، به ویژه نماز و روزه و حج، اشاره می‌کند. فصل ۵ در مورد اصول کلی اخلاقی، مانند احترام به والدین است. فصل ۶ درباره‌ی کسب مهارت‌ها (هنرها) است و نویسنده به آموختن این گونه شایستگی‌ها، حتی برای افراد اصیل، توصیه می‌کند.
فصل ۷ و ۸ بحثی در مورد لزوم کسب مهارت‌های کلامی آغاز می‌شود و به دنبال آن یک سلسله گفتاوردهایی می‌آید که نویسنده مدعی است به پهلوی بر دیوارهای مقبره‌ی انوشیروان ساسانی نوشته بودند.
موضوع فصل‌های ۹ تا ۱۹، جنبه‌های مختلف زندگی شخصی است؛ مانند مزایای جوانی، آداب رفتار اجتماعی (مانند آداب سفره و افراط در نوشیدن شراب)، تفریحاتی همچون شطرنج و تخته نرد، قمار و شوخی کردن، عشق، حمام آب گرم، خوابیدن و استراحت کردن، بازی کردن و چوگان.
سپس در فصل ۲۰ در مورد جنگ سخن می‌راند و در فصل‌های ۲۱ تا ۲۵ به زندگی اقتصادی، به ویژه انباشت ثروت، اداره‌ی خانواده، و خرید برده و اسب توجه می‌کند. در فصل‌ها ۲۶ و ۲۷، این توصیه‌های شخصی با بحث در مورد ازدواج و تربیت فرزندان تکمیل می‌شود. فصل ۲۸ و ۲۹ به نحوه‌ی دوست‌یابی و نحوه‌ی برخورد با دشمنان پرداخته و در فصل ۳۰ از عفو و مجازات حرف می‌زند.
سپس در فصل‌های ۳۱ تا ۳۶ مهمترین جنبه‌های زندگی بررسی می‌شوند: امور مذهبی، بازرگانی، طبابت، طالع‌بینی و ریاضیات، صنعتگری، شاعری، نوازندگی و خنیاگری. در فصول ۳۷ تا ۴۲ از دربار و نحوه‌ی خدمت کردن به شاهان می‌گوید و وظایف منشی، وزیر، فرمانده نظامی و در نهایت خود حاکم را برمی‌شمارد. این بررسی ابتدا با فصل ۴۳ در مورد دامداری و صنعتگری و سپس در فصل ۴۴، با بیان آرمان‌های بنیادین جوانمردی و فتوت به پایان می‌رسد.
بخشی از قابوس‌نامه
بدان ای پسر که آفریدگار ما جل جلاله، چون خواست که جهان آباد بماند، اسباب نسل پدید کرد و شهوت جانور را سبب کرد. پس هم چنین از موجب خرد بر فرزند واجب است خود را حرمت داشتم و تعهد کردن و نیز واجب است، اصل خود را تعهد کردن و حرمت داشتن و اصل او هم پدر و مادر است، تا نگویی که پدر و مادر را بر من چه حق است که ایشان را غرض شهوت بود، نه مقصود من بودم.
هر چند غرض شهوت بود، مضاعف شفقت ایشان است که از بهر تو خویشتن را به کشتن دهند و کمتر حرمت پدر و مادر آن است که هر دو واسطه هستند میان تو و آفریدگار تو. پس چندان که آفریدگار خود را و خود را حرمت داری، واسطه را نیز اندر خور او بباید داشت و آن فرزند را که مادام خرد رهنمود او بود. از حق و مهر پدر و مادر خالی نباشد.
اگر به کتاب قابوس‌نامه علاقه دارید، می‌توانید در بخش معرفی برترین آثار ادبیات کهن در وب‌سایت هر روز یک کتاب، با دیگر نمونه‌های مشابه نیز آشنا شوید.
کتاب‌های پیشنهادی:
توسط: علی معاصر
دسته‌ها: ادبیات ایران، ادبیات کهن
۰ برچسب‌ها: ادبیات ایران، کیکاووس زیاری، معرفی کتاب، هر روز یک کتاب