«امثال و حکم» اثری است از علی‌اکبر دهخدا (نویسنده و شاعر زاده‌ی تهران، از ۱۲۵۷ تا ۱۳۳۴) که در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ جمع‌آوری و منتشر شده است. این کتاب به بیان ضرب‌المثل‌ها، کلمات قصار و ابیات معروف ادبیات ایران پرداخته است.
درباره‌ی امثال و حکم
اَمثال و حِکم کتابی چهار جلدی به تألیف علی اکبر دهخدا است که در سال ۱۳۱۰ در تهران منتشر شد. این مجموعه دارای نزدیک به ۵۰هزار امثال و حکم (ضرب‌المثل) و کلمات قصار و ابیات متفرقه‌است. مطالب به ترتیب الفبا تنظیم و ضرب‌المثل‌ها شرح و تفسیر شده‌است و بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ جمع‌آوری شدند و منتشر شد. دهخدا، از خردسالگی به گردآوری امثال عوام، کوشش کرده بود.
بخش بزرگ تر کتاب (۹۷ درصد آن) عبارت از ضرب‌المثل‌های مکتوب ادیبانه، کلمات قصار و اشعاری از قدمای شاعران ایران یا شاعران فارسی زبان و تنها ۳درصد آن ضرب‌المثل‌های عامیانه‌است. دهخدا برای جمع‌آوری مطالب کتاب از منابع زیر استفاده کرد.
- مجموعه‌ی «امثال میدانی» که در سده‌ی پنجم هجری بهزبان عربی تألیف شده‌است. دهخدا از این کتاب نزدیک به هزار ضرب‌المثل عربی بر گرفته و به مجموعه‌ی خود وارد کرده‌است.
- «مجموعه‌ی مختصر امثال» چاپ هندوستان که یک صد ضرب‌المثل از آن اقتباس کرده‌است.
- «جامع التمثیل» که در هند و در سده‌ی ۱۱هجری چاپ شده و دهخدا نزدیک به سیصد مثل از آن در کتاب خود آورده‌است.
- «شاهد صادق»که یک مجموعه‌ی هندی است و دهخدا توجه ویژه‌ای به آن نداشته و به نقل از چند مثال از آن بسنده کرده‌است.
دهخدا به پیروی از رسم و شیوه‌ی شاعران و نویسندگان قدیم ایران ضرب‌المثل‌ها را نه به صورتی که در زبان مردم بوده، بلکه به صورتی که در کتاب‌ها و دیوان‌ها آمده نقل کرده‌است. چنان‌که گویی اصلاً در صدد گردآوری فرهنگ مردم (فولکلور) نبوده، بلکه قصد داشته که شعرها و کلمات اخلاقی و پندآموز را در یک جا گرد آورد. از این‌رو است که ضرب‌المثل‌ها در کتاب او مقام دوم را گرفته و اغلب تنها به عنوان مترادف امثال و حکم ادبی ذکر گردیده‌است.
مؤلف مفهوم ضرب‌المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقی در هم ریخته‌است. دهخدا در تألیف خود بیش از هزار عبارت عربی آورده‌است که بیشتر آیات قرآن و احادیث نبوی و کلمات منسوب به امامان شیعه و امثال و نظایر آن‌هاست.
چهل و پنج هزار بیت از شاعران کلاسیک (از جمله پنج‌هزار بیت از فردوسی، چهار هزار بیت از سعدی، دو هزار و پانصد بیت از نظامی گنجه‌ای، دو هزار و پانصد بیت از اسدی طوسی ، دو هزار و پانصد بیت از جلال الدین رومی) در کتاب جمع‌آوری شده‌است. بیشتر این بیت‌ها شکل‌های گوناگون یک ضرب‌المثل است که هر شاعری به سلیقه‌ی خود و با بیانی خاص به نظم در آورده‌است.
تعمیم مفهوم ضرب‌المثل تا بدین میزان هرگز جایز نیست و تنها عباراتی را که مال خاص و بی‌تردید مردم بوده (خواه فولکلور یا فرهنگ عام مردم و خواه ادبی) می‌توان در زمره‌ی ضرب‌المثل‌ها به شمار آورد. با دقت و بررسی در این مجموعه به خوبی آشکار می‌گردد که دهخدا امثال و حکم، آیات و اخبار و کلمات قصار بزرگان را بدون توجه به این‌که آیا در میان مردم رایج و متداول‌اند یا نه گردآوردی و در کنار هم قرار داده‌است.
بخشی از امثال و حکم
از سالها، پیش از آنکه اولین مجلد از «لغت‌نامه»ی شاهکار گران‌قدر علامه دهخدا به طبع برسد و پرده از رخسار این فرهنگنامه‌ی کبیر که مایه‌ی فخر و مباهات ایران و ایرانی است به یک‌سو شود و عظمت بی‌قیاس کاری مردانه که این رادمرد سخت‌کوش در راه معرفی و اعتلای فرهنگ و زبان فارسی به انجام رسانیده به مشاهده‌ی همگان برسد تنها کتاب «امثال‌وحکم» بود که می‌توانست اهمیت و جلالت قدر «لغت‌نامه»ی دهخدا را بنمایاند و بشناساند زیرا تألیف «امثال‌وحکم» درواقع نمونه‌ای و فرعی بود از تألیف اصلی «لغت‌نامه‌ی کبیر» که پنجاه سال از عمر دهخدا در تدوین آن مصروف گردیده بود.
«لغت‌نامه»ی دهخدا بر روی یادداشت‌هایی فراهم آمده بود که شمارهی آن به چهار میلیون می‌رسید و از سالها پیش از وفات مؤلف بزرگوار کار اساسی آن به سرحد کمال رسیده بود اما تنظیم و چاپ آن خود مستلزم صرف وقت و مال و دقت بسیار بود، اینست که چاپ آن مترصد فرصتی لایق می‌بود و سرانجام از مجموع مجلدات «لغت‌نامه» که به یکصد و بیشتر خواهد رسید در حیات استاد ۲۲ مجلد تا پایان سال ۱۳۳۴شمسی به طبع رسید و چاپ مجلدات باقی برحسب وصیت مؤلف زیر نظر آقای دکتر‌محمد‌معین قرار گرفت و تا کنون شمارهی مجلدات منتشره به ۵۲ رسیده است. اما «امثال‌وحکم» از سال ۱۳۰۸کتاب شد.
از زمانی که دهخدا به تدوین «لغت‌نامه»ی خود پرداخت یادداشت‌های «امثال‌وحکم» را نیز مانند لاروس بزرگ فرانسوی (۶و ۸جلدی) داخل لغات کرده بود و… «مرحوم اعتمادالدوله قرا گزلو وزیر معارف وقت بدان سبب که طبع لغت‌نامه با وسایل آن عهد میسر نبود از ایشان درخواست کرد «امثال‌وحکم» را از یادداشت‌ها مجزا کند و جدا‌گانه منتشر سازد.
اگر به کتاب امثال و حکم علاقه دارید، می‌توانید در بخش معرفی آثار علی‌اکبر دهخدا در وب‌سایت هر روز یک کتاب، با دیگر آثار این نویسنده‌ی بزرگ و پرتلاش ایرانی نیز آشنا شوید.
25 تیر 1402
امثال و حکم
«امثال و حکم» اثری است از علی‌اکبر دهخدا (نویسنده و شاعر زاده‌ی تهران، از ۱۲۵۷ تا ۱۳۳۴) که در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ جمع‌آوری و منتشر شده است. این کتاب به بیان ضرب‌المثل‌ها، کلمات قصار و ابیات معروف ادبیات ایران پرداخته است.
درباره‌ی امثال و حکم
اَمثال و حِکم کتابی چهار جلدی به تألیف علی اکبر دهخدا است که در سال ۱۳۱۰ در تهران منتشر شد. این مجموعه دارای نزدیک به ۵۰هزار امثال و حکم (ضرب‌المثل) و کلمات قصار و ابیات متفرقه‌است. مطالب به ترتیب الفبا تنظیم و ضرب‌المثل‌ها شرح و تفسیر شده‌است و بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ جمع‌آوری شدند و منتشر شد. دهخدا، از خردسالگی به گردآوری امثال عوام، کوشش کرده بود.
بخش بزرگ تر کتاب (۹۷ درصد آن) عبارت از ضرب‌المثل‌های مکتوب ادیبانه، کلمات قصار و اشعاری از قدمای شاعران ایران یا شاعران فارسی زبان و تنها ۳درصد آن ضرب‌المثل‌های عامیانه‌است. دهخدا برای جمع‌آوری مطالب کتاب از منابع زیر استفاده کرد.
دهخدا به پیروی از رسم و شیوه‌ی شاعران و نویسندگان قدیم ایران ضرب‌المثل‌ها را نه به صورتی که در زبان مردم بوده، بلکه به صورتی که در کتاب‌ها و دیوان‌ها آمده نقل کرده‌است. چنان‌که گویی اصلاً در صدد گردآوری فرهنگ مردم (فولکلور) نبوده، بلکه قصد داشته که شعرها و کلمات اخلاقی و پندآموز را در یک جا گرد آورد. از این‌رو است که ضرب‌المثل‌ها در کتاب او مقام دوم را گرفته و اغلب تنها به عنوان مترادف امثال و حکم ادبی ذکر گردیده‌است.
مؤلف مفهوم ضرب‌المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقی در هم ریخته‌است. دهخدا در تألیف خود بیش از هزار عبارت عربی آورده‌است که بیشتر آیات قرآن و احادیث نبوی و کلمات منسوب به امامان شیعه و امثال و نظایر آن‌هاست.
چهل و پنج هزار بیت از شاعران کلاسیک (از جمله پنج‌هزار بیت از فردوسی، چهار هزار بیت از سعدی، دو هزار و پانصد بیت از نظامی گنجه‌ای، دو هزار و پانصد بیت از اسدی طوسی ، دو هزار و پانصد بیت از جلال الدین رومی) در کتاب جمع‌آوری شده‌است. بیشتر این بیت‌ها شکل‌های گوناگون یک ضرب‌المثل است که هر شاعری به سلیقه‌ی خود و با بیانی خاص به نظم در آورده‌است.
تعمیم مفهوم ضرب‌المثل تا بدین میزان هرگز جایز نیست و تنها عباراتی را که مال خاص و بی‌تردید مردم بوده (خواه فولکلور یا فرهنگ عام مردم و خواه ادبی) می‌توان در زمره‌ی ضرب‌المثل‌ها به شمار آورد. با دقت و بررسی در این مجموعه به خوبی آشکار می‌گردد که دهخدا امثال و حکم، آیات و اخبار و کلمات قصار بزرگان را بدون توجه به این‌که آیا در میان مردم رایج و متداول‌اند یا نه گردآوردی و در کنار هم قرار داده‌است.
بخشی از امثال و حکم
از سالها، پیش از آنکه اولین مجلد از «لغت‌نامه»ی شاهکار گران‌قدر علامه دهخدا به طبع برسد و پرده از رخسار این فرهنگنامه‌ی کبیر که مایه‌ی فخر و مباهات ایران و ایرانی است به یک‌سو شود و عظمت بی‌قیاس کاری مردانه که این رادمرد سخت‌کوش در راه معرفی و اعتلای فرهنگ و زبان فارسی به انجام رسانیده به مشاهده‌ی همگان برسد تنها کتاب «امثال‌وحکم» بود که می‌توانست اهمیت و جلالت قدر «لغت‌نامه»ی دهخدا را بنمایاند و بشناساند زیرا تألیف «امثال‌وحکم» درواقع نمونه‌ای و فرعی بود از تألیف اصلی «لغت‌نامه‌ی کبیر» که پنجاه سال از عمر دهخدا در تدوین آن مصروف گردیده بود.
«لغت‌نامه»ی دهخدا بر روی یادداشت‌هایی فراهم آمده بود که شمارهی آن به چهار میلیون می‌رسید و از سالها پیش از وفات مؤلف بزرگوار کار اساسی آن به سرحد کمال رسیده بود اما تنظیم و چاپ آن خود مستلزم صرف وقت و مال و دقت بسیار بود، اینست که چاپ آن مترصد فرصتی لایق می‌بود و سرانجام از مجموع مجلدات «لغت‌نامه» که به یکصد و بیشتر خواهد رسید در حیات استاد ۲۲ مجلد تا پایان سال ۱۳۳۴شمسی به طبع رسید و چاپ مجلدات باقی برحسب وصیت مؤلف زیر نظر آقای دکتر‌محمد‌معین قرار گرفت و تا کنون شمارهی مجلدات منتشره به ۵۲ رسیده است. اما «امثال‌وحکم» از سال ۱۳۰۸کتاب شد.
از زمانی که دهخدا به تدوین «لغت‌نامه»ی خود پرداخت یادداشت‌های «امثال‌وحکم» را نیز مانند لاروس بزرگ فرانسوی (۶و ۸جلدی) داخل لغات کرده بود و… «مرحوم اعتمادالدوله قرا گزلو وزیر معارف وقت بدان سبب که طبع لغت‌نامه با وسایل آن عهد میسر نبود از ایشان درخواست کرد «امثال‌وحکم» را از یادداشت‌ها مجزا کند و جدا‌گانه منتشر سازد.
اگر به کتاب امثال و حکم علاقه دارید، می‌توانید در بخش معرفی آثار علی‌اکبر دهخدا در وب‌سایت هر روز یک کتاب، با دیگر آثار این نویسنده‌ی بزرگ و پرتلاش ایرانی نیز آشنا شوید.
کتاب‌های پیشنهادی:
توسط: علی معاصر
دسته‌ها: ادبیات ایران، ادبیات کهن
۰ برچسب‌ها: ادبیات ایران، علی‌اکبر دهخدا، معرفی کتاب، هر روز یک کتاب